Uyghur naxsha-ussulliri xitayning xelq'aradiki obrazini yaxshilashning bir wasitisi bolup qaldimu?

Merkizi gérmaniyening bérlin shehride bolghan “Mérkato xitay tetqiqat institut” ning 30-may élan qilghan “Béyjing shinjangdiki menpe'etini muqimlashturmaqchi boluwatidu” namliq xewiride bayan qilishiche, shunche yilliq éghir basturushlardin kéyinmu “Shinjangda az sanliq milletlerge yaxshi mu'amile qiliniwatqanliqi toghrisida héchqandaq pakit yoq” iken.

Xewerde mundaq déyilgen: “Xitay hakimiyiti xelq'aradiki obrazini yaxshilash üchün shinjangni muqimlashturush we tereqqiy qildurushqa urunmaqta. 5-Ayda xitay bash ministiri li chyang we xitay kompartiyesi merkiziy komitéti siyasiy qanun-komitétining sékrétari chén wénching 11 milyondin artuq Uyghurlar yashaydighan bu rayonni ziyaret qildi. Chénning tili boyiche éytqanda, bu qétimqi ziyaretning meqsiti: muqimliqni ilgiri sürüsh we shinjangdiki bölgünchi küchler hem bashqa tehditlerge qarshi térrorizmgha zerbe bérishni normallashturushtin ibaret iken. Shuning bilen birge, ‛ishlitilmigen tupraqlarni bir terep qilish‚ qanunini resmiy yolgha qoyup, shinjangning iqtisadiy tereqqiyatigha payda yetküzüsh iken.”

Xewerde tilgha élinishiche, “Ishlitilmigen tupraqlarni bir terep qilish qanuni” Uyghurlarning qolidiki zéminlirini tartiwélishning bir bahanisi bolup qalidiken. Bu chare, xitayning xelq'arada öz obrazini yaxshilash meqsitige yétish üchün anche paydiliq hésablanmaydiken. Shinjangdiki kishilik hoquq depsendichiliki seweblik xitay hakimiyiti uzun yillardin buyan xelq'ara jem'iyetning tenqidlirige uchrap kéliwatqan bolup, amérika we yawropa ittipaqi xitaygha qarita jaza we soda cheklimisi yürgüzüp kelmektiken.

Xewerde yene munular tilgha élin'ghan: “Shinjangdiki az sanliq milletlerge yaxshi mu'amile qiliniwatqanliqi toghrisida héchqandaq pakit yoq. Bu mezkur rayondiki xitaylarning nazariti astidiki iqtisadiy tereqqiyat hemde pütkül xitay dölitining menpe'eti bilen zich munasiwetlik mesilidur. Shinjangdiki ijtima'iy, iqtisadiy tereqqiyat, béyjing merkizi hökümitining xelq'aradiki obrazini yaxshilash hemde özini öz xelqige muqimliqni saqlighuchi küch süpitide körsitish nuqtisidin intayin muhim amil hésablinidu.”

Xitay hakimiyitining “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” bilen bulghan'ghan xelq'aradiki obrazini yaxshilash üchün yillardin buyan her türlük charilerge muraji'et qiliwatqanliqi hemmige melum. Téxi ikki kün ilgiri, yeni 28-may küni Uyghur aptonom rayonidin teshkillen'gen chong bir sen'et ömiki kuweyt paytexti kuweyttiki “Gabir medeniyet merkizi” de “Shinjang yaxshi jay” namliq kölimi zor bir naxsha-ussul kéchiliki ötküzüp, “Kuweyt xelqining qizghin alqishlirigha muyesser bolghan”. Bu sen'et ömiki 6-ayning 2-küni yene istanbulda heqsiz oyun körsitip, “Güzel shinjang obrazi” ni namayan qilidiken.

Aldinqi hepte, finlandiyede Uyghur irqiy qirghinchiliqi toghrisida guwahliq bérip belgilik tesir qozghighan gollandiyediki lagér shahiti qelbinur sidiq xanim bu heqte toxtalghanda, muhajirettiki Uyghur xelqini xitayning bu xil saxta teshwiqatliridin agah bolushqa chaqirdi. U sözide, aldinqi hepte finlandiyede élip barghan pa'aliyetliri toghrisidimu qisqiche uchur bérip ötti.

Firansiyede yashaydighan lagir shahiti gülbahar xatiwaji bolsa, xitayning Uyghurlarning naxsha-ussullirini özlirining irqiy qirghinchiliq jinayetlirini xelq'ara jem'iyettin yoshurushning bir wasitisige aylanduruwalghanliqini ilgiri sürdi. Norwégiyediki “Uyghur edliyesi arxip ambiri” ning mudiri bextiyar ömer ependimu bu mesilige qarita öz qarashlirini ipade qilip ötti.

Shiwétsiyede yashawatqan lagér shahiti sayragül sawutbayning qarishiche, xitay hakimiyiti yillardin buyan Uyghur irqiy qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayetlirini yoqqa chiqiridighan saxta teshwiqatlirigha zor miqdarda meblegh ajritip kéliwatqan bolup, uning kuweyt we türkiyede Uyghurlarning naxsha-ussul oyunlirini körsitishimu, dunyaning bashqa jaylirida hazirgha qeder élip barghan we élip bériwatqan yalghan teshwiqatlirining bir terkibyi qismi hésablinidiken. U sözide, türkiyediki Uyghurlarning xitayning bu saxta teshwiqatigha qattiq zerbe bérishini ümid qilidighanliqini bildürdi.