“ислам динини хитайчилаштуруш” ниң йеңи қәдими: “қуран” ни қайта тәрҗимә қилиш хизмити

Қәшқәр шәһири булақ беши кочисидики мәсчиткә есилған қизил тәшвиқат лозункиси, 2017-йили июл.

Хитай һөкүмити “ислам динини хитайчилаштуруш” һәққидики бәш йиллиқ хизмәт пиланини елан қилған 2019-йили хитай һөкүмитиниң диний саһәгә мәнсуп әмәлдарлири, җүмлидин хитай “мәмликәтлик ислам җәмийити” ниң рәиси яң фамиң хитай һөкүмитиниң канийи болған “йәршари вақти” гезитиниң зияритини қобул қилған һәмдә бу һәқтә сөз қилған. У шу вақитта “ислам динини хитайчилаштуруш дегәнлик һәргизму динни яки диний дәстурларни өзгәртиштин дерәк бәрмәйду. Әксичә, ислам динини сотсиялистик җәмийәткә вә сотсиялистик қурулушқа техиму яхши хизмәт қилдуруш, демәктур” дегән. У хитай һөкүмитиниң ислам диниға нәқәдәр “көңүл бөлидиғанлиқи” ға испат тәриқисидә “қуран кәрим” ниң уйғурчә, қазақчә вә қирғизчә тәрҗимилириниң нәшр қилинғанлиқини мисал қилип “дөлитимиз һазир ислам диниға даир барлиқ паалийәтләрни толуқи билән қоғдаватиду” дегән. Бу баянат 30-июл күни үрүмчи шәһиридә ечилған “шинҗаңдики ислам динини хитайчилаштуруш хизмитини техиму яхши ишләш” темисидики йиғинда йәнә бир қетим оттуриға қоюлуп, “шинҗаңда ислам динини сотсиялизм қурулуши үчүн техиму яхши җари қилдурушта ‛қуран‚ниң тәрҗимисиниму бу нишанға уйғунлаштуруш лазим” дәп тәкитләнди. Шуниң билән биргә “қуран” ниң йеңи уйғурчә тәрҗимисиниңму йеқин кәлгүсидә оттуриға чиқишидин бешарәт берилди.

“қуран” ниң йеңи тәрҗимиси вә “заманниң тәқәззаси” ға яндашқан оюнлар

Уйғур тарихиға даир материялларда көрситилишичә, уйғурлар 10-әсирдә ислам динини рәсмий қобул қилғандин тартип аз дегәндиму 20 нәччә қетим “қуран” ни уйғур яки “түркий тил” ға тәрҗимә қилип чиққан. Шуларниң ичидә әң мукәммәл хизмәтләрниң бири йетилгән диний алим муһәммәд салиһ ишлигән уйғурчә “қуран” тәрҗимиси болуп, 1980-йилларда тунҗи қетим нәшр қилинғандин тартип уйғур җамаитиниң сөйүп оқуши вә ортақ етирап қилишиға еришкән әң мукәммәл нусха, дәп қарилип кәлмәктә. Бу тәрҗиминиң биваситә әрәб тилидин вуҗудқа чиқиши түпәйлидин “қуран” дики көплигән диний уқумлар уйғур җамаитигә раван вә аммибаб тилда толиму чүшинишлик қилип йәткүзүп берилгән. Әнә шундақ йүксәк мәсулийәтчанлиқни тәләп қилидиған бу қәдәр йитүк хизмәтни вайиға йәткүзүп тамамлиған муһәммәд салиһ дамолла хитай һөкүмити тәрипидин тутулуп, 2018-йили 82 йешида уйғур дияридики лагерда қаза қилғандин кейин у тәрҗимә қилған “қуран” уйғурлар арисида техиму зор дәриҗидә әтиварлинишқа муйәссәр болған.

Social Media

Дәрвәқә уйғур диярида “диний кәйпиятни суслитиш” шамили оттуриға чиққан 2010-йиллири гәрчә “ислам динини хитайчилаштуруш” шоари оттуриға қоюлмиған болсиму, хитай һөкүмитиниң аллиқачан уйғурлардики ислам етиқадини йоқитишни муһим хизмәт нишанлиридин қилип бекитип болғанлиқи айдиңлашқан. “диний туйғуни суслаштуруш” намида шу вақиттила бир қатар “қанунсиз” қилмишларниң вә кийим-кечәкләрниң тизимлики елан қилинған. Дәл әнә шу вақитларда уйғурларниң “қуран” ни уйғурчә тилда оқуп чүшинишидә йетип ашқудәк “көврүк” лүк ролини ойнаватқан уйғурчә “қуран” тәрҗимисиниң орнини дәссәшкә йеңидин “тәрҗимә” қилинған уйғурчә “қуран” миң сомлуқ баһа билән оттуриға чиққан. Бу қетимлиқ “тәрҗимә” гә қандақтур бир сәвәбләр түпәйлидин уйғурлар арисида зор һөрмәткә еришкән диний устазлардин муһәммәд салиһ дамолла қатнаштурулмиған. Әксичә бу қетимқи “тәрҗимә” гә ишлигән “қошун” ичидә һейтгаһ мәсчитиниң сабиқ имами, үч нәпәр уйғур яш тәрипидин 2014-йили июлда пичақлап өлтүрүлгән җүмә таһир вә хәлқ арисида “аблимит шәйтан” дәп нам алған аблимит дамолла, “қизиллиқниң чоққисиға чиққан” дәп қарилидиған абдуқадир мәхсум, шундақла әрәб тилидин хәвири йоқ болған бир қисим “мутәхәссисләр” орун алған. Гәрчә бу кишиләрниң “қуран” ни тәрҗимә қилишқа керәклик салаһийити, җүмлидин диний вә илмий сәвийиси, тил билими вә диянити дегәнләр һәққидә көплигән шүбһиләр мәвҗут болсиму, хитай компартийәсиниң зор күч билән қоллиши арқисида бу тәрҗимә уйғур нәшриятчилиқ тарихида көрүлүп бақмиған һәшәм билән бесип тарқитилған.

Һалбуки, бу йеңи тәрҗимә нусха тарқилип узун өтмәй уни көрүп чиққан әрәб тилини яхши билидиған, диний билимдә йетишкән бирқисим әрбаблар бу тәрҗимидики мәнтиқисизлиқ, сүпәтсизлик, уйғур тилиға ят җүмлиләр, сөз ишлитиштики һаңвақтилиқ дегәндәк көплигән илләтләрниң қәдәмдә бир учрайдиғанлиқини, әслидә сүпәт җәһәттә илгирики тәрҗимидинму яхширақ чиқиши керәк болған бу нусхида сөз ойнитиш, болупму сөз мәнилириниң суюлдурулуши вә хунүкләштүрүлүши кәң орун алғанлиқини байқиған. Йәнә бәзиләр болса бу тәрҗимә нусхисиниң уйғурларни ислам дининиң нәқ өзини тоғра чүшинип қалмисун, дегән нийәттә қәстән ашундақ лаяқәтсиз кишиләрни топлап лаяқәтсиз тәрҗимә қилинғанлиқини алға сүргән. Шу қетимқи йеңи тәрҗимә һәққидә сөз болғанда муһаҗирәттики уйғур диний затлиридин турғунҗан алавудун бу тәрҗимидики бу хил һадисиләр һәққидә мәхсус тохтилип өтти.

Хитай һөкүмити әнә шу тәриқидә “ислам динини хитайчилаштуруш” һәрикитиниң бих асаси болған “диний кәйпиятни суслаштуруш” шамилида “қуран” ниң лаяқәтсиз уйғурчә тәрҗимисини вуҗудқа чиқарған болса, 30-июлда үрүмчи шәһиридә чақирилған “шинҗаңда ислам динини хитайчилаштуруш” темисидики мәхсус йиғинда бир қисим хитай “алим” лири “қуран” ниң тәрҗимисини қайтидин ишләш һәққидә муһим тәвсийәләрни оттуриға қойған. Шу қатарда бейҗиң университети әрәб тили институтиниң профессори шө чиңго “немә үчүн ‛қуран‚ни қайта тәрҗимә қилиш лазим?” дегән темида мәхсус лексийә бәргән. Униң баян қилишичә, заман вә җәмийәт үзлүксиз өзгирип турғанлиқи үчүн “қуран” дики диний чүшәнчиләр заман билән мас қәдәмдә маңалмай қалған. Йәнә келип һазирғичә оттуриға чиққан “қуран” тәрҗимилиридә охшимиған мәсилиләр сақланған болуп, уларда “дәвр роһи” әкс әтмигән. Шуңа бу җәһәттики йетишсизликни толдуруш үчүн муһәммәд ма җйән қатарлиқ пешва алимлар хитайчиға тәрҗимә қилған тәрҗимә нусхилириниму қайтидин түзитип тәрҗимә қилиш зөрүр болған. Хитай һөкүмитиниң бу хилдики “қуран” тәрҗимисигә атлинишиға сәвәбчи болған амиллар һәққидә сөз болғанда вайн университетиниң профессори халид бәйдун (Khaled A. Beydoun) Буниңда сиясий мәқсәттин башқа нийәтниң йоқлуқини алаһидә әскәртиду. .

“әгәр биз ‛қуран‚ ни хитайчиға қайта тәрҗимә қилишқа сәвәб болған обйектип амилларға нәзәр салидиған болсақ буниңдики өзгәртип тәрҗимә қилиш билән хитай дөлитиниң сиясий мәнпәәти ‍оттурисидики маслиқни байқаймиз. Шуңа кесип ейталаймизки, ‛қуран‚ни тәрҗимә қилишта улар уни сөзму-сөз вә обйектип йосунда, йәни халис мәйданда туруп тәрҗимә қилишни әмәс, әксичә униңдики мәнани тәрҗимә қилишни көзлигән. Буниң билән улар ‛қуран‚дики әсли роһни һөкүмәтниң мәнпәәтигә маслашқан мәвқәдә тәрҗимә қилиду. Бундақ әһвалда уларниң қилмишини ‛тәрҗимә‚ дейишкиму болмайду. Бәлки ‛қуран‚ни дөләт мәнпәәтигә бойсундурушқа урунуш һәрикити, дейиш мумкин. Бу ислам шәриитигә пүтүнләй хилап. Мусулманлар бу хил қилмишни ‛бидәтчилик‚ дәйду. Чүнки бу маһийәттә өзгәртиш яки ‛ислаһ қилиш‚ урунушидур. Биз нөвәттики реаллиқта буни һазирқи қирғинчилиқниң яки мәдәнийәт қирғинчилиқиниң бир тәркиби қисми, дәп чүшәнсәкму болувериду. Чүнки бир қовмни йоқитишта һәрқачан зор көләмлик адәм өлтүрүш һәркитисизму шу хәлқниң мәдәнийәт асасини вәйран қилиш арқилиқ уларни йоқ қиливәткили болиду. Шуңа бу қирғинчилиқниң йәнә бир хил шәкилдики ипадиси, халас.”

Уйғур дияридики қирғинчилиқта уйғурларниң муһәммәд салиһқа охшаш диний саһәдики һәқиқий өлималири асасән көздин йоқитилған, уларниң орнини хитай һөкүмитиниң ишәнчиси вә йөлишигә еришкән абдуреқип төмүрнияздәк “диний затлар” игиләватқан әһвалда хитайчә “қуран” ниң тәрҗимисини ишләш тәвсийәлирини оттуриға чиқириватқан хитай компартийәсиниң “қуран” ниң техиму “йеңи уйғурчә тәрҗимә нусхиси” ни ишләшкә буйруқ чүшүрүши нөвәттә еһтималдин йирақ әмәс, дәп қаралмақта. Әмма хитай һөкүмитиниң “ислам динини хитайчилаштуруш” һәрикитиниң маһийити һәққидә чоңқур издәнгән мутәхәссисләрдин бири, плиймос (Plymouth) университетиниң профессори ханна секир (Hannah Theaker) нөвәттики “хитайчилаштуруш” та уйғур тили вә ислам дининиң бирдәк нишан болуватқанлиқини, бу нуқтидин алғанда “қуран” ниң хитайчә йеңи тәрҗимә нусхисиниң уйғурлар үчүнму ортақ диний оқушлуқ болуши мумкинликини алға сүриду. У бу һәқтә мундақ деди.

“бу бәкла чоң бир соал. Алди билән шуни ейтиш мумкинки, буниң вуҗудқа чиқиши унчивала һәйран қаларлиқ ишму әмәс. Чүнки бу хитай дәватқан ‛хитайчилаштуруш‚ сияситиниң ядролуқ мәзмуни. Бу һәқтики мәзмунлар 2018-йилила тәйярлинип болған ‛ислам динини хитайчилаштуруш‚ һәққидики бәш йиллиқ пиландин орун алған. Буниңда алди билән ислам дини вә әрәб тилиға четилидиған барлиқ амиллар йоқитиш обйекти болған. Мәсчиттиму қоллинилидиған тилниң хитайчә болуши тәкитләнгән. Шинҗаңда болса муқәддәс һесаблинидиған ‛қуран‚ дәстурлириниң йиғивелинип көйдүрүлгәнлики буниңда әң рошән әкс әтти. Динни хитайчилаштуруш қурулушида һөкүмәт контроллуқидики ислам җәмийәтлири муһим рол ойниди. Бу җәрянда ши җинпиң ‛хәтәрлик‚ дәп қариғанлики һәммила нәрсә йоқитилди. ‛қуран‚ болса әнә шу хилдики партийә контроллуқида болмиған йеганә шәйи болуп қалғанлиқтин буни контрол қилиш үчүн улар буни текист нуқтисидин әмәлгә ашурушни қәстләватиду. Хитай хәлқ қурултийи қармиқидики диний вә милләтләр ишлири комитети 2019-йили йили ениқ қилип ‛шәрһийләйдиған нуқтиларни шәрһләш, ислаһ қилидиған мәзмунларни ислаһ қилиш лазим‚ дәп көрсәтмә бәргән. Дәл мушу йолйоруқ бойичә улар әрәб тилидики диний дәстурларни, җүмлидин ‛қуран‚ни хитайчә алаһидиликкә маслаштурған һалда қайтидин тәрҗимә қилип чиқишқа йол алған. Әмма шуни ейтимәнки, бу хизмәт бир топ қабилийәтлик вә кәспий диний алимларниң мустәқил әмгики болуши керәк. Ундақ болмиғанда хитай ислам җәмийити арқилиқ бу ишқа ишқа иштирак қилған шәхсләр бу хизмәттә компартийәниң сизған сизиқи бойичә меңиштин башқа йол тапалмайду.”

Хитай һөкүмитиниң “ислам динини хитайчилаштуруш” шоари астида уйғурлардики ортақ миллий етиқад болған ислам динини “хитайчә” алаһидиликкә игә қилиш вә ахирида еритип түгитиш урунуши маһийәттә хитай һөкүмити өткән 70 йилдин буян изчил иҗра қилип кәлгән диний саһәгә даир сиясәтләрниң ахирқи нишани, дәп қариливатқанлиқи мәлум. Бу мәнидин алғанда “қуран” ниң йеңичә тәрҗимиси вуҗудқа чиқиши билән бу саһәдики урунушларниң түгәп қалмайдиғанлиқини алаһидә тәкитлигән турғунҗан алавудун хитай һөкүмити мәйли динни аҗизлитиш яки йоқитишқа урунсун яки “қуран” ни қайтидин тәрҗимә қилишқа интилсун, уларниң бу хил интилиши һечқачан ғәлибә қилалмайдиғанлиқини тәкитләйду. Униң бу сөзи америка һөкүмитиниң сабиқ хәлқара диний әркинлик баш әлчиси сам бровнбәк (сам бровнбачк) ниң “хитай һазир ислам диниға қарши җәң елан қилди. Ишәнчим камилки, хитай бу җәңдә мәғлуп болиду” дегән сөзини әслитиду.

Мәлум болушичә, нөвәттә хитай һөкүмити “ислам динини хитайчилаштуруш” ниң түрлүк қәдәм-басқучлирини техиму юқири пәллигә елип чиқишниң йоллирини қиливатқан болуп, бу җәһәттики бузғунчилиқлар изчил түрдә һәр саһәниң диққитидә болмақта.