“хитайдики кишилик һоқуқни қоғдаш” тәшкилати: хитайниң халиғанчә тутқун һәрикити инсанийәткә қарши җинайәт шәкилләндүрүши мумкин

Америкадики кишилик һоқуқ органлириниң бири болған “хитайдики кишилик һоқуқни қоғдаш” тәшкилати (CHRD) 5-март күни хитай һөкүмити йолға қоюватқан халиғанчә тутқун мәсилисигә мунасивәтлик тәкшүрүш доклатини елан қилған. “түрмә камерида таң етишни күтүш” мавзулуқ бу доклатта көрситилишичә, хитай һөкүмити 2019-йилдин 2024-йилғичә болған арилиқта, нәччә миңлиған кишини халиғанчә қолға алған, 1545 нәпәр кишини рәсмий һалда әйибләп түрмигә ташлиған. Бу кишиләр хитай һөкүмитиниң хәлқарадики кишилик һоқуқ вәдилиригә мас кәлмәйдиған қанунлири бойичә әйиблинип, узун муддәтлик қамақ җазалириға һөкүм қилинған.

Мәзкур орган хитайдики виҗдан мәһбуслириға даир санлиқ мәлуматлири вә санлиқ мәлумат амбарлиридин елинған мәлуматларни тәһлил қилип селиштуруш арқилиқ, хитайниң халиғанчә тутқун һәрикитиниң “инсанийәткә қарши җинайәт” шәкилләндүрүши мумкинликини билдүргән.

“хитайдики кишилик һоқуқни қоғдаш” тәшкилатиниң бирләшмә иҗраийә директори софи ричардсон бизниң зияритимизни қобул қилип мундақ деди:

“биз хитайдики виҗдан мәһбуслириға аит қолимизда бар болған санлиқ мәлуматлар, болупму 2019-йилидин 2024-йилиғичә болған арилиқта кесилгән виҗдан мәһбуслириға даир мәлуматларни анализ қилиш арқилиқ, хитайдики халиғанчә тутқунниң әндизисини йешип бақмақчи болдуқ. Биз тәкшүрүшлиримиздә хитайда халиғанчә тутқун қилинған вә мүҗмәл җинайәтләр билән әйибләп кесилгән виҗдан мәһбуслириниң оттуричә һесаб билән 6 йил кесилгәнликини вә дөләт хәвпсизликигә четилидиған җинайәтләрниң болса оттуричә һесаб билән 7 йил кесилгәнликини көрдуқ. Бирақ, бу мәзгилдә бундақ җазаларниң әң еғири уйғур елидики виҗдан мәһбуслириға берилгән болуп, буларниң бәзилири кечиктүрүп иҗра қилинидиған өлүм җазалири болса, йәнә бәзилири раһилә давут қатарлиқларға берилгәндәк өмүрлүк қамақ җазаси болған. Йәни қайси нуқтидин қаримайли, бу тәкшүрүш доклатидики байқашлиримиз хитай һөкүмитиниң районда әң еғир инсанийәткә қарши җинайәт билән шуғуллиниватқанлиқини көрситип бәрмәктә.”

Доклатта көрситилишичә, 2019-йили 1-январдин 2024-йили 12-айниң 31-күнигичә, даириләр уйғур ели вә тибәтниму өз ичигә алған һалда хитай чоң қуруқлуқидин 1422 нәпәр, хоңкоңдин 123 нәпәр болуп, җәмий 1545 кишигә җаза һөкми чиқарған. Буларниң ичидә, ташполат тийип, саттар савут вә яң хеңҗүн қатарлиқларға өлүм җазаси берилгән, раһилә давут вә абдуразақ сайим қатарлиқларға муддәтсиз қамақ җазаси берилгән, 48 кишигә он йил яки униңдинму узун муддәтлик қамақ җазаси берилгән. Хитай һөкүмити бу виҗдан мәһбуслирини асасән “җедәл-маҗира чиқирип, паракәндичилик пәйда қилиш”, “диний паалийәтләрни тәшкилләш вә қоллиниш арқилиқ, қанунниң иҗра қилинишиға бузғунчилиқ қилиш” вә “дөләт бихәтәрликигә зиян йәткүзүш” тин ибарәт үч хил “җинайәт” билән әйиблигән болуп, бу җинайәтләр б д т кишилик һоқуқ мутәхәссислири вә башқа кишилик һоқуқ қурулушлири тәрипидин “бәк кәң даирилик вә мүҗмәл” дәп баһаланған икән. Бундин башқа йәнә, виҗдан мәһбуслириниң 700 нәпәрдин артуқи 60 яштин ашқан яшанған кишиләр болуп, уларниң үчтин икки қисми аяллар икән. Хоңкоңлуқ виҗдан мәһбуслири болса асаслиқ “ағдурмичилиқ” вә “ағдурмичилиққа күшкүртүш” җинайити билән әйибләнгән болуп, оттуричә кесилиш муддити 5.15 Йил болған.

Софи ричарсон ханимниң көрситишичә, хитай һөкүмитиниң халиғанчә тутқун һәрикитини системилиқ вә кәң көләмлик қоллиниватқанлиқи һәққидә 2017-йилидин башлап агаһландуруш берилгән болсиму, бирақ буниңға қарши тәдбирләрниң йетәрлик болмаслиқи хитайни техиму җасарәтләндүргән. У мундақ дәйду:

“бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң халиғанчә тутқун мәсилиси бойичә хизмәт гурупписи 2017-йилидин етибарән бу һәқтики доклатлирида хитай һөкүмитиниң халиғанчә тутқун сияситини наһайити кәң көләмдә, системилиқ йолға қоюватқанлиқини, буниң инсанийәткә қарши җинайәт тәшкил қилиши мумкинликини агаһландуруп кәлгән. Бизниң қаришимизчә, хитай һөкүмитиниң бу сәвәбтин бир җазалашқа яки тәкшүрүшкә учримаслиқи, уни йәниму җасарәтләндүргән болуп, у бу сәвәбтин халиғанчә тутқун һәрикитини йәниму күчәйткән, һәтта уни чәт әлләргиму кеңәйтишкә урунған. Чүнки у өзиниң бу сәвәблик җазаға тартилмайдиғанлиқиға ишәнгән.”

“хитайдики кишилик һоқуқни қоғдаш” тәшкилатиму доклатида, хитайниң дөләт ичидә туруп, хитай һөкүмитини тәнқидләшкә җүрәт қилған кишилик һоқуқ қоғдиғучилири, зиялийлар вә шуниңдәк диний затлар қатарлиқ виҗдан мәһбуслириниң җазалиниши вә түрмигә солинишиға сүкүт қилған тәқдирдә, дунядики кишиләр вә һөкүмәтләрниң хитайниң ичидики вәзийәт тәрәққиятиға аит һәқиқий учурлардин мәһрум қалидиғанлиқи, иттипақдашлиридин айрилип қалидиғанлиқини әң муһими, хитай һөкүмитиниң бундақ зораванлиқни чәт әлләрдиму қилишқа җасарәт қилидиғанлиқини агаһландурған.

Софи ричардсон демократик һөкүмәтләр вә органларниң бирликтә һәрикәт қилип, хитайни җавабкарлиққа тартиши лазимлиқини әскәртти. У мундақ деди:

“хитай һөкүмити билән бүгүнгичә кишилик һоқуқ диялоги өткүзүп кәлгән вә хитайниң кишилик һоқуқ дәпсәндичиликиниң тәсирлирини өз дөлитидиму һес қилған дөләтләр һөкүмәтлири ши җинпиңниң дәпсәндичилик сиясәтлиригә риқабәт елан қилиши керәк. Бу улар үчүн пайдилиқ. Булар буни икки тәрәплик, көп тәрәплик мунасивәтлик арқилиқ яки болмиса хәлқаралиқ органлар билән һәмкарлишип туруп қилса болиду. Билгинимиздәк, һазирғичә бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң икки аппарати хитай һөкүмитиниң сиясәтлирини инсанийәткә қарши җинайәт шәкилләндүрүши мумкин, деди. Бу органлар вә һөкүмәтләр хитайни тәкшүрүш үчүн йәнә немини сақлайду?”

Дәрвәқә, б д т ниң халиғанчә тутқун мәсилилири бойичә хизмәт гурупписидин башқа йәнә, 2022-йили 8-айда б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқиму 2 йиллиқ тәкшүрүш нәтиҗисидә хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йолға қоюватқан сиясәтлириниң “инсанийәткә қарши җинайәт” шәкилләндүрүши мумкинликини билдүргән иди.

“хитайдики кишилик һоқуқни қоғдаш” тәшкилати бу һәқтики доклатида, юқиридики б д т органлириниң икки қетимлиқ агаһландурушиниң хитайдики кишини чөчүтидиған йүзлиништин дерәк беридиғанлиқини әскәрткән. Доклатта әгәр хитай йәнә тәкшүрүлмисә, у һалда буниң хитайниң ичи вә сиртидики кишилик һоқуқ қанунлириға интайин пайдисиз ақивәт пәйда қилидиғанлиқини әскәрткән һәмдә хитай һөкүмити үстидин мустәқил хәлқаралиқ тәкшүрүш елип беришни, хитай билән болған һәрқандақ юқири дәриҗилик учришишларда конкрет шәхсләрниң исмини очуқ-ашкара аташ вә уларниң қоюп берилишини тәләп қилиш лазимлиқини билдүргән.