Közetküchiler: “Xitayning Uyghur élidiki islahat pilani Uyghurlarni emes, belki xitayning özini bay qilidu”

Yéqinda xitay da'irilirining 2025-yilda Uyghur élide élip baridighan islahat xizmitining muhim nuqtisi süpitide chong kölemdiki 155 tür islahat wezipisini nishan qilghan “Uyghur aptonom rayonluq partiye komitétining islahatni omumyüzlük chongqurlashturush islahat komitétining 2025-yilliq xizmet nuqtiliri” resmiy tarqitilghan.

“Shinxu'a tori” ning ötken heptidiki xewiride éytilishiche, xitayning bu xizmet pilanida xitayning Uyghur élidiki siyasiy, ijtima'iy, sana'et, énérgiye, soda-iqtisad, idé'ologiye qatarliq sahelerni idare qilish boyiche 13 istratégiyelik islahat pilani tekitlen'gen.

26-Féwral ürümchide échilghan “Jenubiy shinjang xizmet yighini” da, Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingrüy “Shinjang bir shahmat taxtisi bolsa, jenubiy shinjang uning közi” ikenlikini tilgha alghan.

Türkiye hajettepe uniwérsitétining oqutquchisi, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekremning qarishiche, xitay hökümitining meqsiti mahiyette Uyghur élidiki ewzel shara'itlardin paydilinip, rayonni her qaysi jehetlerdin tereqqiy qildurush arqiliq, ichkiri xitaygha menpe'et yetküzüsh, jümlidin özining iqtisadini küchlendürüsh iken. U yene, xitayning Uyghur élide élip bériwatqan bir yürüsh tedbir-siyaset we islahatlirining tamamen xitayning öz nepsige chogh tartishtin bashqa nerse emeslikini tekitlep ötti.

Xewerde, mezkur xizmet wezipilirining “Birlikke kelgen dölet bazirining qurulushini ilgiri sürüp, yipek yoli iqtisadiy belbéghining yadroluq rayoni qurulushini tézlitish, yuqiri süpetlik tijaret orunlirini yétishtürüsh we dölet igilikidiki karxanilarning islahatini chongqurlashturush we yaxshilash” ikenliki dawrang sélin'ghan.

Amérikada yashawatqan tunggan analizchi majü ependi bu heqtiki inkasida, xitayning Uyghur élini xtay dölitining kelgüsi tereqqiyatidiki yoshurun küch we istratégiyelik orun dep qaraydighanliqini tilgha aldi. Uning qarishiche, xitay nöwette yene ottura asiyani özining énérgiye toluqlashtiki bazisi qilishqa tirkeshse, yene bir tereptin Uyghur élide “Islahat we tereqqiyat” qatarliq her xil namlar bilen Uyghur élide yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqining kéyinki yérimini tamamlashqa urunmaqta iken. U öz qarashlirini bayan qilip mundaq dédi؛

“Emeliyette, ularning islahat-özgertish élip bérishining hemmisi yerlik xelqni öz hoquqidin mehrum qilishning bir yolidur. Undaqta, barliq bu islahatlarning meqsiti néme dep qaraydighan bolsaq, bu xitaylarning rayondiki iqtisad we siyasetke bolghan kontrolluqini kücheytish bolup, xitayning rayonda yürgüzüwatqan atalmish islahatlirining arqisigha ashkarilanmighan nurghun sirlar yoshurun'ghan dep qaraymen. Halbuki, bu peqet Uyghur élidiki ehwal emes. Chünki yéqinqi ikki künde shi jinping yünnenni ziyaret qilghan bolup, hazir u yerdimu her xil orunlashturushlar élip bérilmaqta. Shunga biz uning istratégiyelik muddi'asining nahayiti éniq, ilgirileshning nahayiti téz ikenlikini köreleymiz.”

Yéqinqi yillardin buyan xitay da'iriliri bingtüen bilen yerlikni birleshtürüsh we bir gewdige aylandurushni künsayin kücheytiwatqanliqi melum. Derweqe, xitayning Uyghur élidiki bu yilliq “Islahatni omumyüzlük chongqurlashturush wezipiliri” ning ichide 14 wilayet we sheherning ijtima'iy-iqtisadi tereqqiyatidiki tosalghu we mesililerni hel qilishni ilgiri sürüsh otturigha qoyulghan bolup, bingtüenning bashlamchiliq rohini toluq jari qildurushi alahide tekitlen'gen. Xitay da'irilirining 2025-yil ichide Uyghur élide élip baridighan islahat xizmet wezipiliride yene, jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemlesh we Uyghur élini xitayning énérgiye sahesining istratégiyelik bazisi qilishning aldinqi qatardiki wezipiler ikenliki otturigha qoyulghan.

Ma jü ziyaret dawamida, xitay da'irilirining 2025-yilliq islahat xizmet pilanining körsetmiliride xelq turmushi katégoriyesi eng axirqi orun'gha qoyulup, dölet bixeterliki, ijtima'iy bashqurush qatarliqlarni xelq turmushining aldida qoyghanliqini eskertti. U yene, shi jinping dewride xitayning yenila meyli qaysi iqtisadiy tereqqiyat endizisini qollashtin qet'iynezer, ularning bu taktikilirining mahiyette Uyghur élini bulang-talang qilishtin bashqa nerse emes ikenlikini tekitlep mundaq dédi؛

“Emeliyette, biz xitayning iqtisadiy tereqqiyatining ilgiri sürülüshide yéza xelqining ghayet zor bedel töligenlikini bilimiz. Meyli maw zédung dewri, déng shyawping dewri, jyang zémin dewri yaki xu jintaw dewri bolsun, bu xil usul izchil qollinilip kélin'gen. Hazirqi mezgilde bolsa, biz Uyghur rayonida yürgüzülüwatqan barliq pilan we tedbirlerning xitayning iqtisadini ilgiri sürüshte belgilik rol oynighanliqini körüp yételeymiz. Emma shek-shübhisizki, xitay kompartiyesi yenila Uyghurlarni tebi'iy bayliqliridin mehrum qaldurushtek bulang-talang qilish usuli bilen özlirining atalmish tereqqiyat éhtiyajini qandurush üchün tinimsiz tépirlawatqanliqini éniq körüwélishqa bolidu. Shunga, xitay kompartiyesining nöwettiki islahat xizmet pilanliri ötmüshte qollan'ghan usul bilen birdek bolup, bu heqiqeten bir nomussizliqtur. ”

Közetküchiler xitayning meyli qaysi dewrde, meyli kim hakimiyet yürgüzüshidin qet'iynezer, ularning Uyghur élide her xil siyasiy-tedbir yürgüzüsh we islahat qilish sho'ari astida Uyghur élini mustemlike qilish we talan-taraj qilishtek qebih niyitidin waz kechmeydu, dep qarimaqta.