Хитайни йимирилишкә елип баридиған җиддий амилларниң салмиқи ашмақта
2025.01.08
5-январ “фирансийә авази” радийоси елан қилған “2025-йилидики хитай коммунистик һакимийитиниң ачқучлуқ сөзи-‛йимирилиш‚” намлиқ хәвәрдә баян қилишичә, тәйвән дөләтлик сиясәт университети хәлқара мунасивәтләр бөлүминиң тәтқиқатчиси суң гочиң хитайниң 2025-йилидики вәзийити тоғрисида тохталғанда, “буни ‛йимирилиш‚ дегән бир сөзгә йиғинчақлап ипадиләшкә болиду” дегән вә буниң сәвәблирини төвәндикидәк оттуриға қоюп өткән.
Ши җинпиңниң компартийә ичидики орниниң аҗизлишиши
Ши җинпиңниң ахирқи қетим өзини көрсәткәндә намаян қилған чирай ипадисидә күчлүк бир тәшвишлик кәйпият мәвҗут болуп, ши җинпиңниң саламәтлик мәсилиси, әмәлийәттә хитай коммунистик партийәсиниң киризисқа петиши билән биваситә мунасивәтлик икән.
Йеқиндин буян хитай һәрбий саһәсиниң гезитлиридә арқа-арқидин мақалиләр елан қилинип “коллектип идарә қилиш” шоарлири оттуриға қоюлған. “дең шявпиң байриқини көтүрүвелип ши җинпиң байриқиға қарши туруш” тактикиси билән илгири сүрүлүватқан бу пикирләр, ши җинпиңниң мәркизи һәрбий ишлар комитетини идарә қилиш мәсулийитигә қарита җәң елан қилидикән вә ши җинпиңниң һоқуқиға нисбәтән шүбһә пәйда қилидикән.
Хитайниң ташқи истратегийәсиниң заваллиққа йүз тутуши
Ши җинпиңниң “нәмунилик” иҗадийити болған “бир бәлбағ бир йол” қурулуши мәғлубийәткә учриған. Бу қурулушқа салидиған мәбләғниң йетишмәслики, қәрз қайтурушниң барғансери қийинлишиши, униңға әза болған дөләтләрдики күнсери күчийиватқан “хитай дүшмәнлики” еқими вә һәр түрлүк тосалғулар бу аталмиш “тәқдирдашлар ортақ гәвдиси” ни һазир “апәткә учриғанлар ортақ гәвдиси” гә айландуруп қойған.
Униң үстигә, йеқинқи мәзгилләрдин буян хитайниң истратегийәлик һәмраһлириниң һәммисини “нәс басқан”. Хамас вә һезбуллаһниң мәғлубийити, иранниң шүмшийип қелиши, сүрийәдә әсәд һакимийитиниң йиқилиши қатарлиқлар хитайниң ташқи сияситиниң заваллиққа йүз тутқанлиқиниң бешарәтлири болуп қалған. Бәзиләр һәтта “әсәдниң бүгүни, ши җинпиңниң әтиси болуп қаламду?” дегән соалларни оттуриға қоюшқан.
Явропа иттипақиниң хитай маллириға таможна беҗи қоюши, трампниң баҗ сияситини әмәлийләштүрүш алдида туруши, хәлқаралиқ коммунизмға қарши иттипақниң аллиқачан шәкиллиниши, йиллардин буян һәр тәрәпкә шилтиң атқан хитайни толуқ муһасирә ичигә елип болған.
Дуня уйғур қурултийиниң рәиси турғунҗан алавудун әпәнди бу мәсилә һәққидә өз қарашлирини баян қилип өтти.
Хитайниң гио-сиясий җәһәттики мәғлубийити
Хитай 2023-йилидин илгири дуня сиясий сәһнисидә “бөрә дипломатийәси” ни йолға қоюп кәлгән болса, әмдиликтә “кесәл мүшүк дипломатийәси” ни иҗра қилишқа башлиған. Чүнки, хитайниң изчил һалда русийә тәрәптә туруши, оттура шәрқтики мәғлубийити, қошна әлләргә шәкилләндүрүп кәлгән тәһдитлири вә ғәрбкә қарши сиясәтлири униң хәлқарадики образини сундуруп, дуня миқясида хитай коммунистик һакимийитигә шүбһә билән қарайдиған вәзийәтни барлиққа кәлтүргән. Дуня җамаити бара-бара хитайни хәлқара җәмийәтниң мәсулийәтлик бир әзаси әмәс, бәлки “гио-сиясийниң қатили” дәп қарайдиған болған. Қисқиси, хитай тарихта көрүлүп бақмиған дипломатик хирисқа дуч кәлгән. Бу һал муқәррәр һалда, хитай коммунистик һакимийитиниң қанунийлиқиға қарита гуман пәйда қилидикән вә тәһдит шәкилләндүридикән.
Хитайниң хәлқарадики образиниң сунушиға бәлгилик тәсир көрсәткән амилларниң бири, уйғур ирқий қирғинчилиқи вә уйғур мәҗбурий әмгики мәсилиси болуп, германийәдики вәзийәт анализчиси ғәюр қурбан әпәндиниң илгири сүрүшичә, уйғурлар дуч келиватқан паҗиәләр хитайниң һәқиқий йүзини дуняға тонутуп бәргән һалқилиқ амил һесаблинидикән. Норвегийәдики вәзийәт анализчиси бәхтияр өмәр әпәндиму бу һәқтә қарашлирини баян қилип өтти.
Хитай хәлқиниң иқтисадий вәзийити
Хитайниң “үшшүк тегиватқан иқтисади”, хелидин буян “музлиған иқтисад” қа айлинип болған. Хитай җәмийитидики иҗтимаий истемал “тоңлап қалған”. Хитай пуқралири пәқәт әрзан йемәкликләргила пул хәҗләп, җенини сақлап қелишниң йолини таллашқа башлиған. Бу хитайдики базар игиликиниң хараб болушини кәлтүрүп чиқарған.
Хәлқара пул-муамилә фондиниң 2024-йиллиқ санлиқ мәлуматлириға асасланғанда, һазир дуняда 41 дөләт иқтисади тәрәққий қилған дөләтләр тизимликигә елинған болуп, хитай бу тизимликтин орун алалмиған. Б д т ниң тәрәққият пирограммиси елан қилған истатистикида хитай тәрәққий қиливатқан дөләтләрниң қатарида 75-орунға тизилған. Маарип, давалаш вә иҗтимаий суғурта җәһәтләрдә хитайниң тәрәққий қилған дөләтләр билән болған пәрқи барғансери кеңәймәктә икән.
Иҗтимаий қатламлардики парчилиниш
Хитай узундин буян капиталистлар мәбләғ селиш, оттура буржуазийә игилик тикләш, төвән қатламдики пуқралар әмгәк қилиштәк әнәниви игилик усулиға тайинип кәлгән болуп, нөвәттә бу системиниң улиға дәз кәткән. Хитайдики еғир иқтисадий боһранлар сәвәблик һәрқайси қатламларниң истемал сәвийәси бирақла чөккән. Пәқәт 2023-йилидила хитайда 47 милйон адәм ишсиз қалған. 2024-Йили бир йил ичидә ишчиларниң 2600 қетимдин артуқ қаршилиқ вәқәси йүз бәргән. 2025-Йили мәктәп пүттүридиған 12 милйон 200 миң алий мәктәп оқуғучиси иш пурсәтлири болмиғанлиқи үчүн “мәктәп пүттүрүпла пенсийәгә чиқиду” кән.
Йәрлик һакимийәтләрниң еғир дәрди
Хитай һакимийитиниң бешини қатуруватқан еғир мәсилиләрдин бири, һәрқайси өлкилик һөкүмәтләрниң қәрз қайтуруш мәсилиси болуп, завутларниң тақилиши, өй-мүлүк содисиниң гумран болуши, истемалниң төвәнлиши пүтүн өлкиләрниң иқтисадий тәрәққиятини паләч һалға чүшүрүп қойған. Хитай һакимийити бу мәсилиси һәл қилиш үчүн зайом тарқитип, кона қәрзләрни йеңи қәрзләр билән қайтуруш тәдбирини йолға қойған. Бирақ бу тәдбир мәсилини негизидин һәл қилишқа яримиған. Йәрликләрдә базарниң муқимлиқиға вә зайомларға нисбәтән ишәнч қалмиған.
Байлар билән кәмбәғәлләр пәрқиниң зорийиши
Хитайдики байлар билән кәмбәғәлләр пәрқиниң барғансери зорийиши хитайниң җәмийәт муқимлиқиға тәһдит шәкилләндүрүватқан асасий амилларниң бири һесаблинидикән. Нөвәттә хитайдики 960 милйон инсанниң айлиқ оттуричә кирими 2000 йүәндин төвән болуп, пүтүн хитайдики омумий байлиқниң 99 пирсәнти пәқәт 1 пирсәнт кишиниң қолиға мәркәзлишип қалған. Униң үстигә, хитайниң һәрбий саһәсидики чериклик барғансери әвҗ алған. Ши җинпиңниң черикликкә қарши туруш күриши нурғунлиған инсанларниң җаниҗан мәнпәәтигә берип тақалғанлиқи үчүн, униң хәлқни намратлиқтин қутқузуш һәмдә армийәни заманивилаштурушқа урунуши ундақ қолай әмәлгә ашмайдикән. Болупму хитайдики намратлар, һазирқи көрүватқан мүшкүл күнлири вә келәчәккә нисбәтән үмидсизликлири сәвәблик өз һакимийитигә гуман билән қаримақта икән.
Американиң хитайға йүргүзгән җазасиниң үнүмлүк роли
2025-Йили доналд трамп һакимийәтни қолиға алғандин кейин, әгәр хитайға қаритилған таможна беҗини һәқиқәтәнму йолға қойса, хитай иқтисади һазирқидин йәнә йерим һәссә төвәнләп, униң дуч келиватқан қийинчилиқлири һәссиләп артидикән. Хитай ялғуз иқтисадий җәһәттин техиму еғир зәрбигә учрапла қалмай, дипломатийә җәһәттин йетим қалидиған бир тәқдиргә муптила болидикән. Америка вә униң иттипақдашлири әмди хитайға мәбләғ селишқа хатимә беридиған йолни тутидикән.
Юқириқи амиллар хитай һакимийити 2025-йили дуч келидиған мүшкүлатларниң бир қисми болуп, хитай йәнә хәлқаралиқ тәминләш зәнҗиридә уйғур мәҗбурий әмгики сәвәбидин ойлап бақмиған тосалғуларға йолуқуши мумкин икән.