Xitayni yimirilishke élip baridighan jiddiy amillarning salmiqi ashmaqta
2025.01.08
5-Yanwar “Firansiye awazi” radiyosi élan qilghan “2025-Yilidiki xitay kommunistik hakimiyitining achquchluq sözi-‛yimirilish‚” namliq xewerde bayan qilishiche, teywen döletlik siyaset uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler bölümining tetqiqatchisi sung goching xitayning 2025-yilidiki weziyiti toghrisida toxtalghanda, “Buni ‛yimirilish‚ dégen bir sözge yighinchaqlap ipadileshke bolidu” dégen we buning seweblirini töwendikidek otturigha qoyup ötken.
Shi jinpingning kompartiye ichidiki ornining ajizlishishi
Shi jinpingning axirqi qétim özini körsetkende namayan qilghan chiray ipadiside küchlük bir teshwishlik keypiyat mewjut bolup, shi jinpingning salametlik mesilisi, emeliyette xitay kommunistik partiyesining kirizisqa pétishi bilen biwasite munasiwetlik iken.
Yéqindin buyan xitay herbiy sahesining gézitliride arqa-arqidin maqaliler élan qilinip “Kolléktip idare qilish” sho'arliri otturigha qoyulghan. “Déng shyawping bayriqini kötürüwélip shi jinping bayriqigha qarshi turush” taktikisi bilen ilgiri sürülüwatqan bu pikirler, shi jinpingning merkizi herbiy ishlar komitétini idare qilish mes'uliyitige qarita jeng élan qilidiken we shi jinpingning hoquqigha nisbeten shübhe peyda qilidiken.
Xitayning tashqi istratégiyesining zawalliqqa yüz tutushi
Shi jinpingning “Nemunilik” ijadiyiti bolghan “Bir belbagh bir yol” qurulushi meghlubiyetke uchrighan. Bu qurulushqa salidighan mebleghning yétishmesliki, qerz qayturushning barghanséri qiyinlishishi, uninggha eza bolghan döletlerdiki künséri küchiyiwatqan “Xitay düshmenliki” éqimi we her türlük tosalghular bu atalmish “Teqdirdashlar ortaq gewdisi” ni hazir “Apetke uchrighanlar ortaq gewdisi” ge aylandurup qoyghan.
Uning üstige, yéqinqi mezgillerdin buyan xitayning istratégiyelik hemrahlirining hemmisini “Nes basqan”. Xamas we hézbullahning meghlubiyiti, iranning shümshiyip qélishi, süriyede esed hakimiyitining yiqilishi qatarliqlar xitayning tashqi siyasitining zawalliqqa yüz tutqanliqining bésharetliri bolup qalghan. Beziler hetta “Esedning bügüni, shi jinpingning etisi bolup qalamdu?” dégen so'allarni otturigha qoyushqan.
Yawropa ittipaqining xitay mallirigha tamozhna béji qoyushi, trampning baj siyasitini emeliyleshtürüsh aldida turushi, xelq'araliq kommunizmgha qarshi ittipaqning alliqachan shekillinishi, yillardin buyan her terepke shilting atqan xitayni toluq muhasire ichige élip bolghan.
Dunya Uyghur qurultiyining re'isi turghunjan alawudun ependi bu mesile heqqide öz qarashlirini bayan qilip ötti.
Xitayning gi'o-siyasiy jehettiki meghlubiyiti
Xitay 2023-yilidin ilgiri dunya siyasiy sehniside “Böre diplomatiyesi” ni yolgha qoyup kelgen bolsa, emdilikte “Késel müshük diplomatiyesi” ni ijra qilishqa bashlighan. Chünki, xitayning izchil halda rusiye terepte turushi, ottura sherqtiki meghlubiyiti, qoshna ellerge shekillendürüp kelgen tehditliri we gherbke qarshi siyasetliri uning xelq'aradiki obrazini sundurup, dunya miqyasida xitay kommunistik hakimiyitige shübhe bilen qaraydighan weziyetni barliqqa keltürgen. Dunya jama'iti bara-bara xitayni xelq'ara jem'iyetning mes'uliyetlik bir ezasi emes, belki “Gi'o-siyasiyning qatili” dep qaraydighan bolghan. Qisqisi, xitay tarixta körülüp baqmighan diplomatik xirisqa duch kelgen. Bu hal muqerrer halda, xitay kommunistik hakimiyitining qanuniyliqigha qarita guman peyda qilidiken we tehdit shekillendüridiken.
Xitayning xelq'aradiki obrazining sunushigha belgilik tesir körsetken amillarning biri, Uyghur irqiy qirghinchiliqi we Uyghur mejburiy emgiki mesilisi bolup, gérmaniyediki weziyet analizchisi gheyur qurban ependining ilgiri sürüshiche, Uyghurlar duch kéliwatqan paji'eler xitayning heqiqiy yüzini dunyagha tonutup bergen halqiliq amil hésablinidiken. Norwégiyediki weziyet analizchisi bextiyar ömer ependimu bu heqte qarashlirini bayan qilip ötti.
Xitay xelqining iqtisadiy weziyiti
Xitayning “Üshshük tégiwatqan iqtisadi”, xélidin buyan “Muzlighan iqtisad” qa aylinip bolghan. Xitay jem'iyitidiki ijtima'iy istémal “Tonglap qalghan”. Xitay puqraliri peqet erzan yémekliklergila pul xejlep, jénini saqlap qélishning yolini tallashqa bashlighan. Bu xitaydiki bazar igilikining xarab bolushini keltürüp chiqarghan.
Xelq'ara pul-mu'amile fondining 2024-yilliq sanliq melumatlirigha asaslan'ghanda, hazir dunyada 41 dölet iqtisadi tereqqiy qilghan döletler tizimlikige élin'ghan bolup, xitay bu tizimliktin orun alalmighan. B d t ning tereqqiyat pirogrammisi élan qilghan istatistikida xitay tereqqiy qiliwatqan döletlerning qatarida 75-orun'gha tizilghan. Ma'arip, dawalash we ijtima'iy sughurta jehetlerde xitayning tereqqiy qilghan döletler bilen bolghan perqi barghanséri kéngeymekte iken.
Ijtima'iy qatlamlardiki parchilinish
Xitay uzundin buyan kapitalistlar meblegh sélish, ottura burzhu'aziye igilik tiklesh, töwen qatlamdiki puqralar emgek qilishtek en'eniwi igilik usuligha tayinip kelgen bolup, nöwette bu sistémining uligha dez ketken. Xitaydiki éghir iqtisadiy bohranlar seweblik herqaysi qatlamlarning istémal sewiyesi biraqla chökken. Peqet 2023-yilidila xitayda 47 milyon adem ishsiz qalghan. 2024-Yili bir yil ichide ishchilarning 2600 qétimdin artuq qarshiliq weqesi yüz bergen. 2025-Yili mektep püttüridighan 12 milyon 200 ming aliy mektep oqughuchisi ish pursetliri bolmighanliqi üchün “Mektep püttürüpla pénsiyege chiqidu” ken.
Yerlik hakimiyetlerning éghir derdi
Xitay hakimiyitining béshini qaturuwatqan éghir mesililerdin biri, herqaysi ölkilik hökümetlerning qerz qayturush mesilisi bolup, zawutlarning taqilishi, öy-mülük sodisining gumran bolushi, istémalning töwenlishi pütün ölkilerning iqtisadiy tereqqiyatini palech halgha chüshürüp qoyghan. Xitay hakimiyiti bu mesilisi hel qilish üchün zayom tarqitip, kona qerzlerni yéngi qerzler bilen qayturush tedbirini yolgha qoyghan. Biraq bu tedbir mesilini négizidin hel qilishqa yarimighan. Yerliklerde bazarning muqimliqigha we zayomlargha nisbeten ishench qalmighan.
Baylar bilen kembegheller perqining zoriyishi
Xitaydiki baylar bilen kembegheller perqining barghanséri zoriyishi xitayning jem'iyet muqimliqigha tehdit shekillendürüwatqan asasiy amillarning biri hésablinidiken. Nöwette xitaydiki 960 milyon insanning ayliq otturiche kirimi 2000 yüendin töwen bolup, pütün xitaydiki omumiy bayliqning 99 pirsenti peqet 1 pirsent kishining qoligha merkezliship qalghan. Uning üstige, xitayning herbiy sahesidiki chériklik barghanséri ewj alghan. Shi jinpingning chériklikke qarshi turush kürishi nurghunlighan insanlarning janijan menpe'etige bérip taqalghanliqi üchün, uning xelqni namratliqtin qutquzush hemde armiyeni zamaniwilashturushqa urunushi undaq qolay emelge ashmaydiken. Bolupmu xitaydiki namratlar, hazirqi körüwatqan müshkül künliri we kélechekke nisbeten ümidsizlikliri seweblik öz hakimiyitige guman bilen qarimaqta iken.
Amérikaning xitaygha yürgüzgen jazasining ünümlük roli
2025-Yili donald tramp hakimiyetni qoligha alghandin kéyin, eger xitaygha qaritilghan tamozhna béjini heqiqetenmu yolgha qoysa, xitay iqtisadi hazirqidin yene yérim hesse töwenlep, uning duch kéliwatqan qiyinchiliqliri hessilep artidiken. Xitay yalghuz iqtisadiy jehettin téximu éghir zerbige uchrapla qalmay, diplomatiye jehettin yétim qalidighan bir teqdirge muptila bolidiken. Amérika we uning ittipaqdashliri emdi xitaygha meblegh sélishqa xatime béridighan yolni tutidiken.
Yuqiriqi amillar xitay hakimiyiti 2025-yili duch kélidighan müshkülatlarning bir qismi bolup, xitay yene xelq'araliq teminlesh zenjiride Uyghur mejburiy emgiki sewebidin oylap baqmighan tosalghulargha yoluqushi mumkin iken.