Xitaydiki chet'ellik muxbirlar kulubi: “Yuqum mezgilide Uyghur ilida melumat igilesh téximu qiyinlashti”

“Nyu-york waqti” gézitining muxbiri Steven Lee Myers xitay tashqi ishlar bayanatchisi géng shu'angning muxbirlargha qilghan bayanatidin kéyin bashqa chet'ellik muxbirlar bilen paranglashmaqta. 2020-Yili 18-mart, béyjing.

Xitaydiki chet'ellik muxbirlar kulubi ötken bir yil mezgilide xitayda xizmet qiliwatqan chet'ellik muxbirlarning xizmet shara'itining qattiq nacharlashqanliqini bildürdi. Bolupmu ular doklatida chet'el axbaratliri muxbirlirining Uyghur éli heqqide melumat igilishining hessilep qiyinlashqanliqini tekitlidi.

Xitaydiki chet'ellik muxbirlar kulubining bayan qilishiche, 2020-yili ichide xitayda axbarat erkinliki ilgirilep cheklen'gen, chet'ellik muxbirlargha qaritilghan zorluq-zombuluq kücheygen, xitay hökümet da'iriliri wizini qalqan qilip turup, xitay yaxshi körmeydighan témilarda xewer ishligen chet'el axbaratchilirini edebleshni kücheytken.

Bolupmu muxbirlarning melumat igilishi eng qéyin rayon Uyghur éli bolghanliqtin ular doklatta “Shinjangdin melumat igilesh” témisida ayrim toxtalghan. Uningda mundaq déyilgen: “Muxbirlargha qaritilghan zorluq-zombuluq shinjangda eng közge körünerlik bolup, ular rayonda saqchilar we xewpsizlik xadimliri teripidin ochuq-ashkara teqibge élin'ghan, resim we widiyoliri öchürülgen, yerliktiki kishiler bilen sözlishishi cheklen'gen. 2020-Yili ichide shinjanggha barghan 12 muxbirning hemmisi ayrim-ayrim halda teqib qilish, resim-widiyoliri öchürülüsh, ziyaret ruxsiti telep qilishtek ehwallargha uchrighan bolsa, yene bezi muxbirlarning xizmet jeryani bashtin-axir nazaret qilin'ghan, beziliri wizisining bikar qilinidighanliqi yaki ziyaret qilin'ghan kishilerdin öch élinidighanliqi heqqide tehditlerge duch kelgen.

Yuqiridiki bu doklat del nopuzluq axbarat organliridin b b s we s n n téléwiziyeliri Uyghur ayallirining lagérlardiki ehwali we Uyghurlarning mejburiy emgekke tutulush mesilisi toghruluq xewer ishligendin kéyin, xitay hökümet da'iriliri hedep bu axbaratlarni “Yaman gherez bilen yalghan xewer tarqitish” bilen eyiblewatqan mezgilge toghra keldi. Téxi bir qanche kün awwal xitay hökümitining awazi, xitayning xelq'ara munasiwetler tetqiqat ornining tetqiqatchisi wéktor gaw b b s muxbirining Uyghurlar heqqidiki ziyaritini qobul qilghanda qattiq chichanglap, lagérlarni we lagérdiki Uyghur ayalliri uchrighan xorluqni, mejburiy emgekni ret qilghan idi. B b s muxbiri Uyghur élining muxbirlarning bérishi cheklen'gen yerlikini déginide wéktor gaw yene diplomatiyege mas kelmeydighan uslubta warqirap-jarqirap turup “Shinjang diplomatlargha we xelq'araliq organlargha ochuq. Shundaqla heqiqetni yazidighan, obyéktip xewer yazidighan muxbirlargha her waqit ochuq, shinjang aldin höküm qilip xitay hökümitini qarilash üchün xewer yazidighan yaman niyetlik muxbirlargha ochuq emes” dédi.

Xitayning tashqi ishlar bayanchisi wang wénbingmu ilgiri b b s'ning xewirige inkas qayturghanda oxshashla “Obyéktip axbaratchilarni” qarshi alidighanliqini tekitligenidi. U hem chet'ellik muxbirlar kulubining doklatinimu “Asassiz” dep ret qilghan.

Amérikadiki kishilik hoquqni közitish teshkilati asiya ishliri diréktori sofi richardson ziyaritimizni qobul qilip, xitayning obyéktip muxbirlar dégen sözige jawab qayturdi. U mundaq dédi: “Biz hemmimiz xitayning obyéktip dégen sözining menisini bilimiz. Xitay hökümitining obyéktip dégini xitayni maxtap, dawamliq yaxshi tereplirini yazidighan muxbirlar dégini. Bolupmu korona wirus yuqumi, xongkong démokratiyesi we shinjang mesilisi we hetta béyjing qishliq olimpikige munasiwetlik mesililerge xelq'araning qiziqishi küchiyiwatqan bir mezgilde xitayda chet'ellik muxbirlarning herikitining bundaq küchlük cheklimige uchrishi yaxshi ehwal emes”

Xitaydiki chet'ellik muxbirlar kulubining körsitishiche, ötken bir yil ichide xitay tajsiman wirus yuqumini axbaratni chekleshtiki bahane qiliwalghan bolup, bu chet'ellik muxbirlarning melumat igilishi bolupmu Uyghur élidin melumat igilishini zor derijide qiyinlashturghan. Doklatta mundaq déyilgen:

“Korona wirus yuqumi xitay hökümitige ammiwi saghlamliq bahanisi bilen chet'ellik muxbirlarni chekleydighan purset yaritip berdi. Xitay da'iriliri ammiwi saghlamliqni seweb qilip turup, chet'ellik muxbirlarning bir qisim rayonlargha bérishini cheklidi, buningda eng gewdilik bolghini shinjang rayonidur. Gerche bir qisim chet'ellik we xitay ziyaretchiler rayon'gha erkin bérip kelgen bolsimu, biraq bu yerdin melumat igilesh niyitidiki axbaratchilar we bir qisim menbelerning bu yerlerge bérishi qattiq tosalghugha uchridi.”

Chet'ellik muxbirlar kulubi mana mushundaq xitayda axbarat erkinliki zor derijide chékiniwatqan we bundin kéyinmu yaxshilinishidin ümid yoq ehwal astida, xitayning 2022-yilliq qishliq olimpik musabiqisige sahibxaniliq qilishining kishini oylanduridighan bir mesile ikenlikini otturigha qoyghan.

Kulub doklatta mundaq dégen: “FCCC Xitaydiki axbarat erkinlikining téximu keng menidin éytqanda söz erkinlikining téz sür'ette töwenligenlikidin qattiq ümidsizlenduq. Bu olimpik tenheriket musabiqisining üstünlük, hörmet we dostluqtin ibaret rohigha pütünley zit”

Sofiy richardson xanim xitayning bu nöwetmu olimpik musabiqisige sahibxaniliq qilishigha ruxset bérilmesliki kéreklikini tekitlidi. U mundaq dédi: “Bu olimpik rohigha xilap, shundaqla xitay 2008-yili olimpik musabiqisi ötküzüshtin awwal axbarat erkinlikini yaxshilash wedisigimu xilap. Eyni chaghda xitayning wedisige emel qilmasliqigha kishiler diqqet qilmidi, olimpik komitétimu diqqet qilmidi, héchkim jawabkarliq sürüshtürmidi. Bu nöwet döletler buninggha ruxset qilmasliqi kérek, bu döletler qarar qilip tenheriketchilirini ewetmesliki kérek. Yuqiri derijilik diplomatlirini ewetmesliki kérek, bu musabiqining yardem bergüchi shirketliri we orunlirining insan heqliri depsendichilikige chétishliq bolup-bolmighanliqini qattiq tekshürüshi kérek.”

Sofi xanim yene, herqaysi démokratik döletlerdiki tenheriketchilerningmu özlükidin xitaygha oxshash kishilik hoquq jinayiti bilen shughulliniwatqan, axbarat erkinliki cheklinidighan bir döletke bérip musabiqige qatnishishni ret qilishi kéreklikini, hazir bundaq teshebbuslarningmu köpiyiwatqanliqini bildürdi.

Xitaydiki chet'ellik muxbirlar kulubining körsitishiche, bu kulubqa 30 din artuq döletning muxbirliri eza bolup, ötken bir yil ichide az dégende 18 chet'ellik muxbir xitaydin qoghlap chiqirilghan. Ular “Wal-sitrit zhurnili”, “Washin'gton pochtisi” we “Nyu-york waqti géziti” ning muxbirlirini öz ichige alidiken. Hazir xitayda xizmet qilidighan amérikiliq muxbirlarning sani ilgiriki 60 nechche neperdin, hazirqi 39 neperge kémeygen.