REUTERS/Thomas Peter
Чәтәлдики уйғур паалийәтчилири 24-июл күни хәлқара олимпик комитетиға имзалиқ хәт йезип, әгәр хитай һөкүмити уйғурларниң кишилик һоқуқиға һөрмәт қилмиса вә уйғур районидики лагерларни тақимиса, 2022-йиллиқ бейҗиң қишлиқ олимпик мусабиқини башқа дөләткә орунлаштурушини тәләп қилиш һәрикити қозғиди. «Һәқ һоқуқ болмиса, олимпикму йоқ» намлиқ имза топлаш һәрикитиниң чақириқида, 2022-йиллиқ бейҗиң қишлиқ олимпик мусабиқисигә тәйярлиқ қиливатқан бир пәйттә, хитай һөкүмитиниң уйғур районида «инсанийәткә қарши җинайәт» садир қиливатқанлиқи тәкитләнгән.
Чақириқнамидә, хитайниң пиланлиқ сияситиниң ақивитидә уйғурларниң мәдәнийәт кимлики вәйранчилиққа дуч келиватқанлиқи тәкитлинип, «1 милдин 2 милйонғичә болған уйғур вә башқа түркий мусулманлириниң халиғанчә тутқун қилинип, йүзлигән сиясий меңә ююш лагерлирида «идийә өзгәртиш» кә мәһкум қилинғанлиқи илгири сүрүлгән, шундақла бу әһвалниң «ечиветиш вә һөрмәт асасидики универсал түп әхлақ принсиплирини өзигә мизан қилған олимпик роһи» ға пүтүнләй хилап икәнлики тәкитлинип, «хәлқара олимпик комитетиниң хәлқара өлчәмләргә һөрмәт қилидиған дөләтләрдә өткүзүлүшигә капаләтлик қилиш ениқ мәсулийити бар. Әгәр өзиниң йиғивелиш лагерлири сияситини 2022-йилғичә йәнә давамлаштурса, униң олимпиккә саһибханилиқ қилиш салаһийити болмайду» дейилгән.
2020-Йили японийәдә өткүзүлидиған токйо олимпик мусабиқисигә дәл бир йил қалған күни башланған мәзкур һәрикәтни қозғиған актипларниң бири, дуня уйғур қурултийиниң программа директори петир ирвиң 24-июл зияритимизни қобул қилип, бу һәрикәтни башлаштики мәқсити дуняниң диққитини 2022-йилдики бейҗиң олимпик мусабиқигә қозғаш икәнликини билдүрди.
У мундақ дәйду: «бу һәрикәтниң 2020-йиллиқ токйо олимпик мусабиқисигә дәл бир йил қалғанда башлинишидики асаслиқ мәқсити нуқтилиқ хитайни нишан қилиду. Чүнки, у 2022-йиллиқ қишлиқ олимпик мусабиқисигә саһибханилиқ қилиду. Биз токйо олимпик мусабиқисигә бир йил қалған мушундақ бир пәйттин пайдиландуқ. Бу йәрдә нишан хитайға қаритилиши керәк. Әгәр хитай 2022-йиллиқ қишлиқ олимпик мусабиқини өткүзмәкчи болса, лагерларни тақиши, уйғурларниң һоқуқиға һөрмәт қилиши керәк.»
Хитай һөкүмити 2 милйондәк уйғурни йиғивелиш лагерлириға қамап, уйғур җәмийитигә қарита рәқәмлик тәқибләшни йолға қойған, шундақла лагерларниң әтрапиға кархана қуруп, лагердики «ипадиси яхши» дәп қаралған бәзи тутқунларни бу карханиларда мәҗбурий ишлитиватқан бир мәзгилдә 2022-йиллиқ қишлиқ олимпик мусабиқисигә саһибханилиқ қилишқа қопқан иди.
Униң мушундақ мәзгилдә олимпик мусабиқисигә саһибханилиқ қилиши америка дөләт мәҗлисиниң бәзи әзалириниң, америкидики бәзи уйғур кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң қаршилиқиға учриған
Өткән йили өктәбирдә америка авам палата әзаси кристофер симит билән кеңәш палата әзаси марку рубио хәлқара олимпик комитетини бейҗиң қишлиқ олимпик мусабиқисини бикар қилишқа чақирған. Кристофер симит, «бейҗиңда олимпик мусабиқиси өткүзүшниң виҗдансизлиқ» икәнликини тәкитлигән иди.
Петир ирвиң, бу қетимқи һәрикәтниң бейҗиң қишлиқ олимпик мусабиқисини байқуш қилиш әмәс, бәлки лагерларни тақашни шәрт қилғанлиқини билдүрди. Униң илгири сүрүшичә, хитай һөкүмити 2 милйондәк уйғурни лагерларға қамивалған әһвалда хитай саһибханилиқ қилған һечқандақ олимпик мусабиқисини «мувәппәқийәтлик болди» дейишкә болмайдикән.
Петир ирвиң мундақ дәйду: «бу һәрикәт олимпикни байқут қилиш һәрикити әмәс. Байқут қилиш мәлум шәртләрдә утуқлуқ болуши мумкин. Лекин биз бу қетимқи һәрикәтниң үнүмлүк болушини үчүн шәртлик тәләпләрни оттуриға қойдуқ. Мениң нуқтиинәзәримдә хитай олимпик мусабиқисигә саһибханилиқ қилса болиду, әмма у олимпик комитетиниң низамлириға әмәл қилғандила өткүзсә болиду. Шуңа бизниң бу һәрикитимиз хитайни әмәс, биваситә олимпик комитетини нишан қилди. Биз уларға һәрқандақ олимпик мусабиқиниң мувәппәқийәтлик болушини үмид қилидиғанлиқимиз, лекин хитай һечқандақ қиммәт өлчимигә әмәл қилмайватқан, лагерлар қурулуп, бир милйондин икки милйонғичә адәм етник кимлики сәвәблик қамалған әһвалда олимпик мусабиқиси өткүзүшниң тоғра болмайдиғанлиқини ейттуқ.»
Түрмидики атақлиқ уйғур зиялийси илһам тохтиниң америкидики қизи җәвһәр илһам америкидики «уйғур һәрикити тәшкилати» ниң намида хәлқарани бейҗиң қишлиқ олимпик мусабиқисини байқут қилишқа чақириватқан уйғур актиплириниң биридур. Җәвһәр илһам 24-июл күни зияритимизни қобул қилип, хәлқарани хитайниң бейҗиң олимпик мусабиқисигә саһибханилиқ қилиш салаһийитини елип ташлашқа чақирди.
Җәвһәр илһам: «мән ялғуз америкағила әмәс, бәлки кишилик һоқуққа, уйғурларға көңүл бөлидиған һәрқандақ кишини, көчи бар һәр қандақ дөләтни (хитайға) ембарго қоюп, униң 2022-йиллиқ қишлиқ олимпик мусабиқисигә саһибханилиқ қилишиниң алдини елишқа чақиримән. Мән техи өткән һәптә ташқи ишла министири помпейо вә муавин президент майк пәнсниң саһибханилиқидики диний әркинликни илгири сүрүш министирларға йиғиниға тәклип қилинип, йиғинда қилған сөзүмдә хитайниң олимпик мусабиқисигә саһибханилиқ қилиш-қилмаслиқ мәсилисини оттуриға қойдум.»
Җәвһәр илһам йәнә хитайниң 2 милйондәк уйғурни лагерларға қамаштәк қилмиши олимпик мусабиқисиниң тинчлиқ роһиға хилап икәнликини билдүрүп, униң олимпик мусабиқисигә саһибханилиқ қилиш салаһийити йоқлуқини билдүрди.
У мундақ деди: «олимпик мусабиқисигә саһибханилиқ қилишниң мәниси тинчлиқтур. У техиму кәң тинчлиқ бәрпа қилишни чиқиш қилиду. Лекин бир милйондин икки милйонғичә уйғурни лагерларға солаш тинчлиқ әмәс. Бундақ дөләт тинчлиққа вәкиллик қилмайду. Шуңа, мән хитайни 2022-йиллиқ тинчлиқ мусабиқиси өткүзүш салаһийитигә игә, дәп қаримаймән.»
Уйғур паалийәтчилириниң «бейҗиң қишлиқ олимпик мусабиқиси» ни рәт қилиш һәрикитигә хәлқара олимпик комитетиниң қандақ инкас қайтуридиғанлиқи мәлум әмәс. Олимпик комитетиниң коорденатсийә комиссийәси бир қанчә күнниң алдида бейҗиңни зиярәт қилған. Хәлқара олимпик комитетиниң баянатида қәйт қилишичә комиссийә рәиси антонийо самаранч, хитайниң қишлиқ олимпик мусабиқисигә болған тәйярлиқ хизмитини махтиған.
Хәлқара олимпик комитети 2015-йили малайсия пайтәхти куалалумпурда 2022-йиллиқ қишлиқ олимпик мусабиқисиниң саһибханилиқини бейҗиңға бәргән. Әйни чағда олимпик комитетиниң қарари дуня уйғур қурултийи, тибәт, моңғул вә хитай кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң қаттиқ тәнқидигә учриған. Улар хәлқара олимпик комитетиға хәт йезип, уларниң қараридин «қаттиқ номус қилғанлиқи» ни билдүргән иди.
