Til mehkumluqi we xitaylashturuluwatqan ewladlarning Uyghur tilidin ayriwétilishi

Yeken 5-ottura mektep oqughuchilirigha xitayning en'eniwi pasonidiki kiyimler kiydürülüp, xitay edebiyati ögitilmekte. 2018-Yili öktebir.

Yéqinqi künlerde, xitay ijtima'iy taratqulirida bezi Uyghur ata-anilar özlirining mektep yéshidiki balilirining Uyghur ana tilida addiy sözlernimu teleppuz qilalmaywatqanliqi, ata-anisining Uyghurche so'allirigha jawab bérelmey ganggirap qélishliri ipadilen'gen widiyolar tarqalghan bolup, bular muhajirettiki Uyghurlarning endishini qozghawatqanliqi melum.

Shundaq widiyolarning biride, bir Uyghur anining bashlan'ghuch hemde ottura mektepte oquwatqan 3 perzentidin “Shinjang xelq radiyo istansisi” dégen 3 sözdin terkib tapqan bir jümlini tekrarlashni sorighinida, ularning biriningmu ana tilida rawan sözliyelmeydighanliqi mana men dep ashkarilinidu.

Xitay 2000-yillardin étibaren bashlighan atalmish qosh til ma'aripini omumlashturush teshwiqatlirida, bu xil oqutush endizisining xitay emes millet balilirini öz ana tiligha we xitay tilighimu pishshiq, qosh tilliq, eqillik balilardin qilip yétildüridighanliqini teshwiq qilip kelgenidi. Wahalenki, lagér shahiti zumret dawut qatarliqlarning bildürüshiche chet ellerdiki ijtima'iy taratqularda hembehirlen'gen Uyghur balilarda Uyghurchigha tili kelmeslik ehwalliri ipadilen'gen bu qisqa sin körünüshliri atalmish qosh til ma'aripi élip kéliwatqan yaman aqiwetni ashkarilap bermekte.

Lagér shahiti we 30 yilliq oqutquchi qelbinur sidiq xanim, Uyghur ewladliridiki ana tilining kemtük bolushidek échinishliq halning irqi qirghinchiliq bashlan'ghan deslepki waqitlardila ata-aniliri lagérlargha élip kétilip, yataqliq mekteplerge mehkum qilin'ghan Uyghur balilirida bilinishke bashlighanliqini bayan qildi. Uning éytishiche, yataqliq mekteptiki balilarning aqiwiti téximu éghir bolushi mumkin iken.

Xitayning Uyghurlargha sistémiliq élip bériwatqan assimilyatsiye siyasetliri, atalmish “Shinjang sinipi” toghruluq etrapliq tetqiqatlarni dawamlashturuwatqan we bu toghruluq bir qanche doklatlarni teyyarlap tarqatqan amérikaliq mutexessislerdin Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqat ishxanisi diréktori hénrik shajiwiski (Henryk Szadziewski) bu xil qisqa sinlardiki Uyghur balilirining échinarliq haligha bolghan endishini bayan qilip mundaq dédi:

“Bu Uyghur kichik balilarning halidin Uyghurlarning intayin bir qiyin basquchta turuwatqanliqini körüwalalaymiz. Xitay hökümiti Uyghur balilirini Uyghurlargha qarita élip bériwatqan assimilyatsiye herikitide wasite qilip qollanmaqta. Elwette buning eng nuqtiliq ipadilirining biri balilarning ata-anisi we medeniyitidin ayriwétilishidur. Gerche perqliq bolsimu men özümning kechmishini misal alghum bar, men bir polshaliq a'ilining perzenti, kichik chéghimdila ata-anam bilen en'gliyege köchüp kélip, mektepke kirgendin kéyin in'glizche méning birinchi tilimgha aylandi. Gerche ata-anamdin mejburiy ayriwétilgen bolmisammu, öz ana til we medeniyet muhitidin mehrum yashash esli yurtum, esli medeniyitim we barliq ijtima'iy amillardin yiraqlishishimgha seweb bolghanidi.”

Tetqiqatchi ari'enné m. Duwayér (Arienne M. Dwyer) Özining “Shinjang toqunushi: Uyghur kimliki, til siyasiti we siyasiy munazire” namliq kitabida, mexsus xitayning til siyasiti we uning Uyghurlarning kimlikige körsitidighan tesiri üstide mulahize élip barghan. U xitay tilida ma'arip terbiyesi alghan Uyghur oqughuchilarning yürüsh-turushining xitay oqughuchilargha oxshap baridighanliqi, barghanséri özining étnik kimlikidin yiraqliship, xitay jem'iyitige xas xaraktér shekillendüridighanliqini otturigha qoyghan.

Xitayning Uyghur ewladlirini omumyüzlük mejburiy halda Uyghur ana tili we medeniyitidin mehrum qaldurushining aqiwitining körülüshke bashlighanliqini tekitligen doktor hénrik yene mundaq dep otturigha qoydi:

“Uyghur balilarda ipadilen'gen bu aqiwetler bolsa, xitay hökümitining atalmish qosh tilliq ma'arip namida emeliyette Uyghur balilirini kichikidin xitay tilida terbiyeleshtek til siyasiti dawamida körüp kéliwatqan bir ish, hazir bolsa buni téximu tézletken bolup, eger ular xitay tilini ögenmise, xitayche sözleshmise xizmetsiz qalidu, uni mektepte öginishke mejbur. Bu siyaset Uyghur balilirini öz a'ilisidin, medeniyiti we tilidin ayriydu. Bir muhitta tedrijiy halda, qular xitay medeniyitige singdürülidu. Buning bilen axirida bu rayonni xitay medeniyitining kontrolluqida saqlap qélishni meqset qilidu”.

Közetküchilerning qarishiche, xitayning Uyghur ewladlirini til we ma'arip hemde medeniyet arqiliq assimilyatsiye qilishtiki eng esheddiy siyasetliridin biri 2015-yilidin bashlap 3 yilliq baghche ma'aripinimu xitaychilashqan mejburiyet ma'aripi qilip békitishi bolghanidi. Muntizim 3 yil xitayche yeslide uqumighiche mekteplerge tizimlatmasliq tedbiri bilen, Uyghur balilirigha eng deslepki ang terbiyesi xitayche élip bérilishqa bashlighanidi.

Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazaritining-2016yili dékabirda élan qilishiche, Uyghur ilida qosh tilliq yeslilerde oquwatqan oqughuchi sanining 2 milyondin ashqanliqini, qosh tilliq yesli omumlishish nisbitining 90 pirsentke yetkenliki melum bolghanidi.

2017-Yili awghustta, Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazaritining élan qilghan “Aptonom rayonning mejburiyet ma'aripi basquchidiki qosh til oqutushi derslik orunlashturush layihesi” namliq uqturush boyiche shu yili 9-ayning 1-künidin étibaren bashlan'ghuch we toluqsiz ottura mekteplerning birinchi yilliqidin bashlap, barliq dersler dölet ortaq til-yéziqi yeni xitayche ötilishke, Uyghur edebiyat dersliki qoshumche ötilishke bashlighanidi. Öz waqtida Uyghur ziyaliyliri, bu tedbirler bilen Uyghur ewladlirining ana til ma'aripidin pütünley mehrum qélip, medeniyet assimilyatsiyesige yüzlen'genlikini agahlandurghanidi.

Gollandiyediki lagér shahiti qelbinur sidiq xanim özining 30 yilgha yéqin ürümchide bashlan'ghuch mektep xitay tili oqutquchisi bolup ishlesh jeryanidiki tejribisige asasen, xitayning Uyghurlarni til we medeniyet jehettin yoqitish üchün ishqa salghan siyaset tedbirlirining jeryani we uning aqiwetlirigimu shahit bolghanliqini bayan qildi. U yene Uyghur balilar ata-anisi bilenmu Uyghur ana tilda paranglishalmaydighan bu halgha kelgenlikidek achchiq ré'alliq her qandaq Uyghurni chöchütüshi kéreklikini otturigha qoydi.

Qelbinur sidiq xanimning éytishiche, Uyghurlar peqetla a'ilidin ibaret tar muhitta özlirining milliy kimlikini saqlap qélish we balilirining ana tilini chiqirish bilen xitay assimilyatsiyesige qarshi tirkeshmekte.

Lagérlar bilen teng qurulghan we dawam qiliwatqan yataqliq mektepler, atalmish perishtiler baghchilirida, ata-ana we til hemde medeniyet muhitidin ayriwétilgen Uyghur ösmürlerge, xitay tili we medeniyitining mejburiy we jiddiy yosunda singdürülüwatqanliqi, Uyghur ata-anilarning jiddiy endishisini qozghighan we xelq'araliq kishilik hoquq organliriningmu küchlük diqqitini tartqan mesile.

Hala bügünki kün'ge kelgende, Uyghur perzentlirining ana tilda birer söznimu rawan teleppuz qilalmaydighan, öz'ara we hetta ata-aniliri bilen ana tilida sözlishelmeydighan bir échinarliq halgha kélip qalghanliqi, Uyghur tilining yoqitilishi heqqidiki ilgiriki bu endishilerning qiyas emes belki achchiq ré'alliqqa aylan'ghanliqini körsetmekte.

Uyghur akadémiyesi wexpisining sabiq re'isi tilshunas doktor meghpiret kamal xanimning otturigha qoyushiche, “Til bir milletning mewjutluqining asasliq amili, medeniyitining ul téshi”, shunglashqa Uyghur tili yoqitilghanda Uyghur millitimu mewjut bolup turalmaydu.”

Uning tekitlishiche, Uyghur tili we medeniyiti hemde tarixidin yiraqlashturulghandin kéyinki Uyghur ewladlarning halidin, Uyghurlar tili we milliy mewjutluqining chongqur kirizisqa pétiwatqanliqini körüwalghili bolidiken.

Yéqinqi mezgillerde bezi xitaylarning ijtima'iy taratqu supilirida “Bir milletni tüp yiltizidin yoqitishning 3 xil addiy usuli” dégen témida ashkara halda tarqatqan bezi sinlarda tilni yoqitish heqqide mundaq déyilgenidi:

“3-Usuli shuki, ularning balilirini weyran qilish, ularning oqushluq kitablirigha qol sélish, qisturma resimlerni selbiyleshtürüsh, ularning tarixini özgertish, medeniyitini kemsitish, qehrimanlirini yoqitiwétish, shu arqiliq ularning balilirini kichikidin özining döliti we medeniyitidin yirginidighan, kemsitidighan qiliwétish, mana shunchilik addiy. . .”

Xitay da'irilirining 2016-yilidin béri Uyghur tili we ma'aripini yoqitishta Uyghur tili oqutushigha qol sélishi, Uyghur edebiyati derslikini pütünley yoq qilip, Uyghur tili derslik kitablirini cheklishi, uning tüzgüchiliri, Uyghur tili we tarixi hemde medeniyiti qoghdap qélishta küch chiqarghan yalqun rozi, wahitjan osman qatarliq Uyghur ma'aripchi we ziyaliylarni qamaq jazalirigha mehkum qilishi küchlük ghulghula qozghighanidi.

Uyghurlar til-medeniyet we bashqa her jehettin millet süpitide yoqitilish girdabida turuwatqan bir waqitta chet ellerdiki Uyghurlar imkaniyitining yétishiche, Uyghur tilini saqlap qélish yolida izdenmekte we tirishchanliq körsetmekte.

Her qaysi döletlerdiki Uyghur muhajirlar teripidin qurulup dawam qiliwatqan Uyghur ana til sinipliri buning bir misali.

Jenubiy awstraliye jem'iyitidiki Uyghur a'ililerning perzentlirige échilghan ana til sinipining pidakar oqutquchisi awstraliye “Tengritagh Uyghur xanim-qizlar uyushmisi” ning aktip ezasi yultuz téyipjan mundaq dédi: “Hazir Uyghur élide xitay tili ana tilning ornini élip, Uyghur ewladlirining birinchi tiligha aylan'ghan, xitaychidin terjime qilin'ghan terjime tarix arqiliq, kichikidin singdürülgen xitay zéhniyti bilen hetta xitayche oylaydighan, xitayche tepekkur qilidighan bolup yétiliwatqan Uyghur balilirining hali Uyghur millitining kelgüsining intayin xeter astida turuwatqanliqini körsitip béridu”.

Yultuz xanim yene chet ellerdiki Uyghurlarning Uyghur tilining Uyghur millitining mewjutluqini saqlap qélishta birdin bir qilalaydighan emeliy ishi, peqet perzentlirige Uyghur ana tilini ögitish bolup qalghanliqini bildürdi.

Uyghur ma'aripi we tili we medeniyitige üst-üstilep kelgen apetler buning bilen Uyghur ewladlirida ipadiliniwatqan yaman aqiwetler, xitay hökümitining Uyghur élidiki qedem basquchluq halda élip bériwatqan siyasetlirining, Uyghurlarni millet süpitide pütünler yoqitish siyasiti ikenlikini ispatlap bermekte.