Qirghinchiliqning qara sayisi we Uyghurshunaslarning éshiwatqan endishisi
2020.12.03

Uyghur tarixi bilen shughulliniwatqan alimlar ortaq tekitleydighan bir nuqta xitayning esirler boyi boshashmastin zémin kéngeytishi manjular qurghan ching impériyisining 1884-yili Uyghurlar diyarini “Yéngi chégra” dégen menidiki “Shinjang” dégen namda xitay térritoriyisige qoshuwélishi bilen toxtap qalghan emes. Xitay dölitining bu xil urunushi aridin yüz yil ötken 1984-yiligha kelgendimu izchil dawam qilghan bolup, shu waqitlarda Uyghur diyarigha zor kölemde nopus köchürüsh dolqunliri alliqachan bashlinip ketken idi. Shuningdin kéyin birining arqidin biri otturigha chiqqan “Gherbiy qisimni zor kölemde échish”, “Gherbning gazini sherqqe yötkesh” dégendek bir qatar sho'arlar arqiliq “Bir belwagh bir yol qurulushi” bashlan'ghanda Uyghur diyaridiki xitaylarning nopusi alliqachan yerlik Uyghurlar bilen barawer san'gha yétip bolghanliqi ashkarilandi. Ene shuningdin kéyin bolsa Uyghurlarning milyonlap lagérlargha qamilishi hemde Uyghur nopusining shiddet bilen töwenligenliki melum bolushqa bashlidi. Ene shu xil ré'alliqni közde tutup en'glyediki yéngi qel'e (nyu kasl) uniwérsitétining proféssori jo'anné simis hazirqi Uyghur jem'iyiti duch kéliwatqan ré'alliqni biwasite halda “Qirghinchiliq” dep atash lazimliqini alahide tekitleydu. Uning bu heqtiki qarashliri “Qirghinchiliq zhurnili” ning 2020-yilliq noyabir sanidiki zor hejimlik maqaliside alahide sherhlendi.
Doktor jo'anné xanimning qarishiche, xitay hökümitining “Qattiq zerbe bérish”, “Milliy bölgünchilikke qarshi turush”, “Térrorluqqa qarshi turush” heriketliridin tartip taki nöwette dawam qiliwatqan “Qayta terbiyelesh arqiliq özgertish” herikiti si'iyasiy jehettin izchilliqqa ige iken. Chünki nöwette xitayning Uyghurlar diyarini bésip ötüp tashqi dunyagha kéngiyish urunushida Uyghurlar “Zor bir tosalghu” dep qaralmaqta iken. Yene kélip Uyghurlar diyaridiki ghayet zor néfit we bashqa yer asti bayliqining mutleq xitayning kontrolluqida bolushi üchün Uyghurlarning mewjut bolushi herqachan buninggha bir “Yoshurun tehdit” bolup qalmaqtiken. Del mushu sewebtin nöwette bu “Tosqunluq” ni yoq qilish üchün türlük chare-tedbirler ijra qiliniwatqan bolup, “Xitay bilen toylishish”, “Nopus cheklesh” dégenler buningdiki ashu xil tedbirlerning biri iken. Ene shu sewebtin Uyghurlarning béshigha ghayet zor qara saye tashlawatqan bu hadise hazir xitay hökümiti izchil inkar qiliwatqan “Mejburiy tughmas qiliwétish” ni muhim wasitilerning biri qilghan. Bu xil tedbirler heqqide söz bolghanda washin'gton shehiridiki “Kommunizm qurbanliri” xatire fondining tetqiqatchisi doktor adryan zénz buning özgiche alahidilikke ige “Tughut cheklesh” tek “Yumshaq qirghinchiliq” bolghanliqini tekitleydu.
“Ötken yildin tartip lagérlardin qaytip chiqqan Uyghur we qazaq ayalliri köp qétim bu heqte guwahliq berdi. Shu ayallarning bayanliridin biz xitay da'irilirining u shekillik tughut cheklesh üzüklirini ayallargha mejburiy séliwatqanliqini, yene kélip bu ishlarning qandaqtur tasadipiy hadisilerdin emeslikini bilduq. Shuning bilen birge biz Uyghurlarning tughut nisbitining bekmu körünerlik halda töwenlep kétiwatqanliqi heqqidiki yazma ispatlargha ige bolduq. Bu xil zor kölemlik siyasetning ijra bolushi heqqide biz bir yaqtin téximu köp guwahchilarning guwahliq bérishige mohtaj bolsaq yene bir yaqtin xitay hökümitining höjjetliri bu jehettiki boshluqni toldurup bériwatidu. Ilgiri Uyghur ayallirining pilanliq tughutqa qarshi ish-pa'aliyetliri üchün ularni qamaqqa alidighanliqi heqqide anglighan bolsaq emdilikte xitayning özliri chiqarghan höjjetler buning rast ikenlikini testiqlawatidu. Bu xil mejburiy tughut cheklesh tedbirliri hazir hökümetning zor kölemde ijra qiliwatqan tedbirlirining biri bolup qalghan. Téximu échinishliq yéri hazir bu xildiki tughut cheklesh siyasiti yéngi tüs élip, Uyghurlardiki tughut nisbitini alliqachan bir izda toxtap qalghan sewiyige chüshürüp qoyghan.”
Jo'anné simisning bayanlirida körsitilishiche, lagér shahidlirining bu heqtiki ré'alliq heqqide arqimu-arqidin guwahliq bérishi hemde xitay hökümitining özliri chiqarghan bir qisim höjjetlerning ashkarilinishi bilen lagérlargha qamalghanlarning arisida ayallarning igiligen salmiqining kichik emesliki téximu ashkara boldi. Buningdin bashqa lagérgha yollanmighan ayallarning “Tughut cheklesh” tedbirlirige köplep qurbanliq qiliwétilgenliki melum bolghandin kéyin bir qisim siyasiyonlar, jümlidin amérika kéngesh palatasining marko rubyo qatarliq bir qisim ezaliri hemde élizabit liynch qatarliq mutexessisler buni “Insaniyetke qarshi jinayet” dep atidi. Emma shuning bilen birge meyli Uyghurlar arisida bolsun yaki Uyghur bolmighanlar bolsun xelq'ara jem'iyetning bu heqte emeliy tedbir almasliqigha arqimu-arqidin so'allarni qoyushqa bashlidi. Élzabit liynch, ibrahim ezim, adryan zénz qatarliq mutexessisler bolsa bu hadisilerni 1930-yillardiki natsistlar hakimiyitining yehudiylarni qirghin qilishta qollan'ghan tedbirliri bilen sélishturup buningdiki köpligen oxshashliqni otturigha qoydi. Bu heqte söz bolghanda adryan zénz xitay hökümitining “Nopus üstünlüki arqiliq üstünlükke érishish” tek kona usulni qolliniwatqanliqini alahide tekitlidi.
“Biz hazir ahale yerleshtürüp mustemlikileshtürüshning boluwatqanliqini körüwatimiz. 1949-Yili xitaylarning nopusi shinjangdiki omumi nopus sanida yoqning ornida idi, yeni birnechche pirsentla idi. Bu rayonda mutleq üstünlükni igilewatqini Uyghurlar bolghan. 50-We 60-yillarda xitay hökümiti zor kölemde xitaylarni köchürüsh arqiliq shinjangdiki xitay nopusini tézdin ashurdi. Bolupmu bingtu'enning bu jehettiki roli bekmu chong boldi. Bu ishlar ta yéqinqi zamanlarghiche ashundaq dawam qilip kelgen idi. Emma 2015-yilidin kéyinki ehwalgha qaraydighan bolsaq taki 2018-yilighiche bolghan ariliqta az dégendimu ikki milyon xitay shinjang nopusigha qoshuldi. Halbuki bu kishilerning nopus tizimliki héchqachan shinjangda bolup baqmighan. Yeni ular ichkiridiki nopus deptiri arqiliq bu rayonning nopus sistémisigha kirgüzülgen. Yene kélip bu xitaylar asasen xitaylar köp sanliqni igileydighan jaylargha orunlashturuldi. Shuning bilen birge ulargha yuqiri ma'ash, yaxshi xizmet we bikarliq öy bérildi.”
Aridin uzun ötmey Uyghurlar duch kéliwatqan ijtima'iy paji'elerni “Kishilik hoquq mesilisi da'irisidin halqip ketken” dep tekitligüchilerning biri bolghan adryan zénz Uyghurlar duch kéliwatqan paji'elerdin az dégendimu besh xil ehwalning birleshken döletler teshkilati (b d t) élan qilghan “Qirghinchiliqning tebirliri” ge chüshidighanliqini körsetti. Birleshme xewerler agéntliqi bilen bolghan söhbette bolsa jo'anné simis “Bu ashkara qirghinchiliqtur. Emdi uninggha xatime béridighan waqit keldi” dédi. Derrén baylér bolsa bu hadisiler toghrisida pikir qilip “Xitay hökümitining meqsitini ‛Uyghurlarni pütünley yoq qiliwétish‚ démigendimu héch bolmighanda Uyghurlarning bélini sundurush, dések artuq ketmeydu” dédi. Tarixshunas jim milwardmu bu jehettiki ehwallarni xulasilep “Hazirqi mejburiy emgek, a'ile judaliqi we Uyghurlardiki tughut kontrolluqining özila bu hadisilerning b d t élan qilghan qirghinchiliq ikenlikini körsitidu” dédi. Awstraliyediki Uyghurshunaslardin jéymis léybold bolsa “Shübhisizki xitay hökümiti ‛qalaq‚ we ‛yalangtösh‚ dep qariliwatqan Uyghurlarning tughut nisbitini töwenlitip, ‛oqughan xitaylar‚ning tughut nisbitini yuqiri kötürüshke küchewatidu” dédi. Uyghurlar mesilisige bu qeder köngül bölgen bu alimlarning ortaq pikri “Emdilikte buninggha qarshi birer emeliy tedbir élinmighanda tarixning eng zor paji'esining yene bir qétim tekrarlan'ghanliqigha shahit bolush” dégenlik boldi. Bu heqte söz bolghanda “Miras fondi” ning tetqiqatchisi oliwiya énas xelq'araning bu heqtiki inkasining barghanséri yaxshi boluwatqanliqini, emma buning yenila qirghinchiliqqa xatime bérish sewiyiside emeslikini alahide tekitleydu.
“Xelq'ara jem'iyet bu mesilide bek chong ish qilip kételmidi. Biz ‛emdi qaytilanmaydu! ‚ dégen sho'arning bek köp towlan'ghanliqigha shahit bolduq. Biz bérmida, ru'andada, iraqta, emdilikte Uyghur rayonida bu ishlarning yene boluwatqanliqini körüwatimiz. Qaraydighan bolsaq hazir xelq'ara jem'iyet bu ishlarni tola körüwérip ‛palech‚ bolup qalghandek qilidu. Shunche köp zorluqlar we zulumlar boluwatidu, téléwizorni achsaqla mushu heqtiki xewerler közimizge chéliqidu. Emma némishqidur bizde birer emeliy heriket bolmaywatidu. Yene bir yaqtin qaraydighan bolsaq, xitay hökümiti özining iqtisadiy quwwitige tayinip hazir xelq'ara teshkilatlarni, jümlidin birleshken döletler teshkilatining kishilik hoquq kéngishini özining sizghan siziqi boyiche mangidighan qilip qoyuwatidu.”
Jo'anné simisning bayqishiche, Uyghurlar duch kéliwatqan “Yéngi qirghinchiliq” tehditliri barghanséri köp sahening diqqitini qozghighandin kéyin derweqe köpligen hökümetler öz endishilirini bildürdi. Beziler xitay bilen bolghan söhbetliride bu mesilini ashkara tekitligen bolsa yene beziler buni “Yépiq söhbet” sheklide otturigha qoydi. Bir qisim adwukatlarmu bu mesilini kötürüp chiqip, xelq'ara qanunlar we ehdinamiler boyiche xitayni öz mejburiyitini ada qilishqa ündimekchi boldi. Yene beziler bolsa xitay hökümitining qilmishlirini qirghinchiliq eyibnamisi boyiche xelq'ara jinayi ishlar sotigha tapshurmaqchi boldi. Emma xitay hökümiti xelq'ara jinayi ishlar sotigha imza qoymighanliqi üchün buning ishqa éshishi mumkin bolmay qaldi. Ene shundaq ehwalda yawropa parlaménti, kanada parlaménti qatarliqlar amérika hökümitining Uyghurlar heqqidiki qet'iy meydanidin kéyin bu heqtiki özgiche bolghan “Musteqil tekshürüsh” hemde Uyghurlar duch kéliwatqan paji'elerni “Qirghinchiliq” dep atash, shuning bilen birge buninggha qarshi dunyawi birliksep sheklidiki tedbir élishni otturigha qoyushqa bashlidi. Halbuki, bundin kéyinki ré'alliqning qandaq bolidighanliqi heqqide téxi hazirche birer éniq yekünni otturigha qoyush imkanining yoqluqi Uyghurshunas alimlarning béshini qaturuwatqan eng chong mesililerning biri bolup qalmaqta iken.