Chet'ellerdiki xitay démokratliri arisida xitayni parchilash sadaliri kücheymekte

Muxbirimiz méhriban
2019.04.15
liao-yiwu-xitay-yazghuchi.jpg Xitay yazghuchisi lyaw yiwu ependi nobél tinchliq mukapatining sahibi lyu shawboni xatirilesh murasimida. 2018-Yili 13-iyul, bérlin, gérmaniye.
AFP

6-Aprél küni “Xongkonggha démokratiye” torida muxbir ali'an jé'an robértning sürgündiki xitay yazghuchisi lyaw yiwuni ziyaret qilip yazghan “Méning arzuyum xitayni 10 parchigha bölüwétishtur” namliq maqalisi élan qilindi.

Mezkur maqalida 2011-yilidin buyan gérmaniyede panahliniwatqan xitay yazghuchisi lyaw yiwuning “Eger yurtum sichüen musteqil bolsa, men sichü'en'ge qaytimen” dégen sözliri neqil keltürülgen.

Maqalida déyilishiche, muxbirning ziyaritini qobul qilghan lyaw yiwu ependi xitay kompartiyesining hökümranliqi mushu teriqide dawamlashsa uning pütkül dunyagha tehdit bolidighanliqini bildürgen. U mundaq dégen: “Méning arzuyum xitay choqum 10 parchigha yaki uningdinmu köp döletlerge parchilinishi kérek. Chünki xitay impiriyesi hazir pütkül dunyagha tehdit boluwatidu.”

Maqalida yene lyaw yiwugha oxshash xitayning parchilinishi kéreklikini tekitleydighan xitay pa'aliyetchilirining barghanche köpiyiwatqanliqi, ularning xitay kommunist hakimiyiti mewjutla bolidiken, xitayda heqiqiy démokratiye we erkinlikning emelge éshishidin ümid yoq dep qaraydighanliqi ilgiri sürülgen.

Lyaw yiwu yene mundaq deydu: “Xitay re'isi shi jinping hakimmutleqliq bilen barliq hoquqni qoligha merkezleshtürüwaldi. 30 Yil ilgiri biz xitayda démokratiyening emelge éshishini arzu qilghan we buning üchün küresh qilghan iduq. Emma bügünki künde hemme jayda tekitliniwatqini peqetla iqtisad, yeni pul tépish bolup qaldi. 30 Yil ilgiriki tyen'enmin weqesidin kéyin bügünki künde gherb döletliride tekitliniwatqini xitay bilen soda qilish boldi, hazir ular bu dölette qanchilik kishining tutqun qiliniwatqanliqi we öltürüwatqanliqini nezerdin saqit qilmaqta. Hazir xitayda sabiq sowétlar ittipaqi dewridiki ‛gulag‚ lagérlar quruluwatidu, emma biz hazirghiche xitayda qanchilik ademning ziyankeshlikke uchrawatqanliqi we qirghin qiliniwatqanliqini bilishke amalsizmiz.”

Yazghuchi lyaw yiwu 1989-yildiki tyen'enmin oqughuchilar herikitini qollighan xitay yazghuchiliridin biri. Wékipédiya toridiki uchurlardin melum bolushiche, 2011-yili u gérmaniyege kélip panahlan'ghan we xitay hökümitige qarshi pa'aliyetler bilen shughullinishqa bashlighan.

1958-Yili sichüen ölkisining yénning shehiride tughulghan lyaw yiwu ötken esirning 80-yilliridin kéyin yéngiche shé'irliri bilen xitayda tonulghan. Bolupmu 1986-yildin 1989-yiligha qeder yézilghan “Ölük sheher”, “Sériq sheher”, “Ghayiwi sheher” qatarliq dastanliri eyni yillardiki xitay yashliri teripidin söyüp oqulghan. Emma uning eserliri xitay hökümitining qara tizimlikige chüshüp qalghan “Xeterlik shexs” lerning birige aylan'ghan.

Melum bolushiche, xitay hökümiti 1989-yili 4-iyun seherde tyen'enmén meydanidiki oqughuchilar namayishini qanliq basturghanda lyaw yiwu shu küni yézilghan “Zor qirghin” namliq shé'irini awazliq oqup ün'alghu léntisini meydandiki namayishchilar arisida tarqatqan. 1990-Yili 3-ayda u yene tyen'enmén oqughuchilar herikitining bir yilliqini xatirilesh üchün “Emin tapqan roh” namliq naxsha filimini ishlewatqanda bille ishlewatqan 10 nechche sepdishi bilen birlikte tutqun qilinip, 1994-yili 1-ayning 31-künige qeder 4 yil türmide yatqan. Türmidin qoyup bérilgendin kéyinmu her xil texelluslarda xitay hökümitini tenqidleydighan eserlerni yazghan. U shu mezgillerde xitaydiki démokratiye teshebbuschisi lyu shyawbo qozghighan “2008 Xitabnamisi” ni qollighanliqi üchün taki 2011-yili xitaydin qéchip chiqqan'gha qeder üzlüksiz halda xitay hökümitining teqib qilishigha uchrighan. U 2011-yili gérmaniyege kélip panahlan'ghandin kéyinmu üzlüksiz halda xitay kommunist hökümitini pash qilidighan bir qatar eserlerni yézip, xelq'arada tonulghan we köpligen mukapatlargha érishken.

6-Aprél washin'gton hörriyet meydanda ötküzülgen “Uyghur erkinlik marshi” ni qollashqa kelgenler arisida “Shangxeyge musteqilliq, Uyghurlarni qollaymiz” dégen xetler yézilghan lozunkini kötürüwalghan bir top xitay démokratliri meydandiki Uyghurlar we taratqularning diqqitini qozghighan idi.

Nyu-yorktin washin'gton'gha kélip namayishqa qatnashqan bu xitay pa'aliyetchiliri “Shangxey milliy partiyesi” ning ezaliri bolup, mezkur partiyening mes'uli xé enshün ependi shu küni ziyaritimizni qobul qildi. U hazir xitay pa'aliyetchiliri arisida yazghuchi lyaw yiwugha oxshash xitay impériyesini parchilash terepdarliri nisbeten az bolsimu, emma bu xil qarashtikilerning asta-asta köpiyiwatqanliqini bildürdi.

Xé enshün mundaq dédi: “Lyaw yiwu ependi xitay impériyesi parchilinishi kérek dégen teshebbusni xéli ilgirila otturigha qoyghan idi. Men bu xil qarashni qollighuchilarning bérimen. Chet'ellerdiki xitay démokratlirining köpinchisi we xitaydiki bir qisim ziyaliylar elwette xitay kompartiyesining aghdurulushini, xitayda démokratiyening emelge éshishini arzu qilidu, emma ularning ichide peqet xitay impériyesi parchilan'ghandila andin mustebitlikke xatime bérip, heqiqiy démokratiyeni emelge ashurghili bolidu dégen qarashtikiler hazirche yenila nahayiti az sanliqni igileydu dep oylaymen. Méningche, ular xitay démokratliri ichide aran 0. 1 Pirsentni igilise kérek. Belkim uningdinmu az bolushi mumkin. Her 100 neper xitay démokratliri arisida xitayning parchilinishini xalaydighanlardin hetta bir nepermu chiqmasliqi mumkin. Emma bundin kéyin xitay impériyesining parchilinishini arzu qilidighanlarning sani dawamliq köpiyishi mumkin. Men buninggha ishinimen”

Xé enshün ependi sözide Uyghur, tibet, teywen we xongkong musteqilchilirining pa'aliyetlirini qollash terepdari ikenlikini tekitlep, özlirining Uyghurlarning musteqilliq herikitini qollash üchün bu namayishqa kelgenlikini bildürdi.

Xé enshün ependi yene özi rehberlik qiliwatqan “Shangxey milliy partiyesi” heqqide melumat bérip, bu partiyening 2018-yili 7-ayning 18-küni amérikaning nyu-york shehiride qurulghanliqini, mezkur partiyening ghayisi hemde nizamnamiliri heqqide toxtilip ötti.

U mundaq dédi: “Biz xitayning démokratiyege méngishini 1989-yildiki tyen'enmin oqughuchilar herikitidin buyanqi 30 yil, hetta uningdin ilgiriki démokratik heriketlerdin hésablighanda 40 yil küttuq. Emma xitay démokratiyege méngish u yaqta tursun, belki barghanche mustebitleshti. Kompartiyeni aghdurup tashlash teshebbus qilin'ghan bolsimu, emma bu emelge ashmidi. Buning bilen bizde bashqiche bir yol tépish istiki peyda boldi. Biz 2018-yil 7-ayning 18-küni ‛shangxey milliy partiyesi‚ ni qurduq. Hazir ademlirimiz chet'ellerde we xitay ichide bolup 100 ge yéqinlashti. Yéqinqi yillardiki weziyetni közitish arqiliq belgilen'gen yéngi nishanimiz we meqsitimiz shangxeyning musteqilliqi yaki aliy muxtariyatini telep qilishtur. Biz bu arqiliq xitay kompartiyesining hoquq merkezleshken mustebit hökümranliqigha qarshi turmaqchimiz. Chünki xitay impériyesi ichidiki herqaysi jaylarda musteqilliq herikiti qozghalghandila, andin xitay impériyesidin ibaret bu mustebit hakimiyetni aghdurup tashlighili, heqiqiy erkinlikke érishkili bolidu dep qaraymiz.”

U bayanida aldi bilen xitaydiki Uyghur, tibet, mongghul qatarliq milletler shundaqla teywen, xongkong musteqilchilirining teshebbusigha awaz qoshup, pütkül xitaydiki herqaysi ölke-sheherlerning musteqilliqini qolgha keltürüp, xitay impériyesini parchilap tashlighandila, andin démokratiye we heqiqiy erkinliktin söz achqili bolidighanliqini bildürdi.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen ependining bildürüshiche, yéqindin buyan xitay pa'aliyetchiliri arisida teywen we xongkong musteqilchiliridin bashqa yene xitay kommunist partiyesi hökümranliqini aghdurup tashlap, xitaydiki Uyghur, tibet, mongghul qatarliq milletlerning musteqilliqini qollash, hetta xitaydiki bir qisim ölke-sheherlerdimu musteqilliq élan qilip, xitay impériyesini parchilash sadaliri barghanséri kücheymektiken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.