Xongkongdiki namayishqa gherb döletliri inkas bildürmekte

9-Iyun küni xongkongdiki milyonlighan kishi yerlik hökümetning qachqunlarni ötküzüp bérish qanun layihesige qarshi namayish élip barghandin kéyin, xitay hökümitining bayanatchisi géng shu'ang 10-iyun küni béyjingda muxbirlargha qilghan sözide, bu qétimqi namayishning gherbtiki yaman gherezlik bezi döletlerning küshkürtüshi bilen meydan'gha kelgenlikini ilgiri sürgen.

Firansiye axbarat agéntliqining 10-iyun béyjingdin bergen xewirige asaslan'ghanda, xitay bayanatchisi géng shu'ang muxbirlargha yene “Namayishchilar sanini milyon dep atashning toghra emeslikini, bezi axbarat qanallirining milyon kishilik namayish dep atap xelqning iradisige wekillik qilishqa urunushining qayil qilish küchi yoqlighini, yéqinqi mezgillerdin buyan bezi döletlerning xongkongning nizam özgertish mesilisini chöridigen halda mes'uliyetsiz sözlerni qiliwatqanliqini, béyjingning tashqi küchlerning xongkongning qanun turghuzush ishlirigha arilishishigha qet'iy qarshi turidighanliqini” bayan qilghan.

Xewerde tilgha élinishiche, xitayning zuwani bolghan “Yershari waqti géziti” 10-iyun élan qilghan munasiwetlik maqaliside, bu qétimqi namayishni xongkongdiki eksiyetchi guruhlar bilen chet'el küchlirining birlikte teshkilligenlikini, namayishchilar sanining milyon kishi emes, 240 ming kishi ikenlikni izahlighan.

Xewerlerdin melum bolushiche, 6-ayning 20-küni xongkong parlaméntida awazgha qoyulidighan “Qachqunlar nizamigha tüzitish kirgüzüsh layihesi” ichide “Dölet bixeterlikige tehdit shekillendürgenlerni xitaygha ewetip sot qilish” gha munasiwetlik bir madda bolup, bu madda xongkongda zor wehime peyda qilghan. Xongkongdiki xelq “Xongkongluqlarning béshigha eng éghir qara künler kelmekte” déyishken. Mubada bu madda testiqtin ötse, xongkongda söz erkinliki, yighilish erkinliki zor derijide qamal qilinipla qalmay, xongkongning démokratiyesi we iqtisadiy tereqqiyatimu ziyankeshlikke uchraydiken.

Téximu xeterliki, yillardin buyan xitayning xongkongdiki bésim siyasiti we erkinlik, démokratiyege bolghan cheklimilirige qarshi namayishlar uyushturup qolgha élin'ghan köpligen yashlargha xongkongning musteqil qanuni boyiche “Dölet bixeterlikige dexli-terz yetküzüsh” jinayiti artilghan. Emma bérilgen jaza mudditi 6 ay bilen 5 yil ariliqida bolghan. Eger bu xildiki tutqunlar xitaygha ewetilip sot qilinsa, xitayning qanuni boyiche az dégende 7 yil késilidiken, köp bolghanda ölüm jazasigha uchraydiken. Halbuki, xitay hakimiyiti xongkongda “Qachqunlar nizamigha tüzitish kirgüzüshi” ni toluq emelge ashurushta ching turmaqta iken.

Xitayning Uyghur diyarida milyon kishilik lagérlarni qurup, Uyghurlar üstidin éghir zulum séliwatqanliqi aldinqi aylarda xongkongdimu tégishlik inkas qozghighan, xongkongdiki kishilik hoquq pa'aliyetchiliri “Jaza lagérliri emeldin qaldurulsun” dep namayish ötküzgenidi. D u q mu'awin re'isi perhat muhemmidi ependi xitay hakimiyitining “Tajawuzchiliq qara niyitini emelge ashurush üchün sherqiy türkistan, tibet we jenubiy mongghuliyedin kéyin, emdi xongkong we teywenlerge qol séliwatqanliqi” ni ilgiri sürdi. U sözide, “Xitay hakimiyitining yalghuz xongkonggha bergen wedisige emel qilmayla qalmastin, ilgiri Uyghurlar, tibetler we jenubiy mongghuliyeliklerge bergen aptonomiye wedisigimu xilapliq qilghanliqi” ni eskertti.

“Qachqunlar nizamigha tüzitish kirgüzüshke qarshi turush” yaki “Xitaygha ewetishke qarshi turush” dep atalghan xongkongdiki bu namayishlar tunji bolup teywen prézidénti sey yingwénning qollishigha érishken. U 9-iyun axbarat wasitilirige qilghan sözide “Xongkongni qollap, teywenni qoghdash” ni teshebbus qilghan hemde “Bir dölette ikki xil tüzüm” siyasitining teywen'ge uyghun kelmeydighanliqini, bu siyasetning xongkongda alliqachan meghlup bolghanliqini tekitligen.

10-Iyun amérika tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi morgan ortagus muxbirlargha qilghan sözide, “Bir dölette ikki xil tüzüm” we xongkongning xelq'aradiki alahide ornining tehlikige yoluquwatqanliqidin özlirining xongkong xelqige oxshashla endishe tuyuwatqanliqini tilgha élip: “Qachqunlar nizamigha tüzitish kirgüzüsh” ning “Xongkongning aptonomiye hoquqini ze'ipleshtürüshidin, xongkongda uzun yillardin buyan berpa qilin'ghan kishilik hoquq kapalitining, eqelliy erkinlik we démokratik qimmet qarishining zerbige uchrishidin ensireydighanliqi” ni bayan qilghan.

10-Iyun küni en'gliye parlaméntimu “Qachqunlar nizamigha tüzitish kirgüzüsh” mesiliside jiddiy so'algha duch kelgen. Parlamént tashqi ishlar komitéti xadimi katérina wést bu heqte toxtalghanda, hökümettin “Qachqunlar nizamigha tüzitish kirgüzüsh” ishining 1997-yili imzalan'ghan “Xitay-en'gliye ortaq bayanati” gha körsitidighan tesirige jawab telep qilghan. En'gliye tashqi ishlar ministirliqi xadimi mark fi'eld hökümetke wakaliten jawab bérip: “En'gliye hökümitining xongkong we xitay hökümitige xelq'araning ‛bir dölette ikki xil tüzüm‚ge bolghan ishenchisini dawamliq saqlap qélishni teshebbus qilidighanliqi” ni, xongkongning choqum “Xitay-en'gliye ortaq bayanati” gha we xongkong asasiy qanunining kapaliti astidiki yüksek aptonomiye bilen qanun tüzümni dawamlashturushi tekitleydighanliqini bildürgen.

Aldinqi ay en'gliye tashqi ishlar wekili jeremiy hunt bilen kanada tashqi ishlar wekili kirsti'a fréland ortaq bayanat élan qilip, mubada xongkong hökümiti “Qachqunlar nizami” gha tüzitish kirgüzse, xongkongning xelq'aradiki obrazigha tesir yetküzüpla qalmay, “Xitay-en'gliye ortaq bayanati” da tilgha élin'ghan heq-hoquqlar we erkinlikkimu selbiy tesir körsitidighanliqini ipade qilishqanidi.

Jenubiy mongghuliye musteqilliq herikitining gérmaniyediki wekili temsilton mundaq deydu: “Xitay bilen amérika otturisidiki soda urushining xitayni weyran qilishini ümid qilimen. Chünki, meyli jenubiy mongghuliyelikler bolsun, tibetlikler bolsun, Uyghurlar bolsun yaki xongkong, teywenlikler bolsun, bu mustebit hakimiyetni yalghuz yoqitalmaydu. Xitay peqet bizningla emes, dunyaningmu ortaq düshmini. Xitayning tajawuzchiliq qara niyitini gherb elliri asta-asta chüshinip yétiwatidu. Dunya elliri bu tajawuzchigha ortaq qarshi turushni wezipe bilidighan zaman keldi. Xongkongdiki qarshiliqni shu sewebtin köpligen döletler qollimaqta.”

Xongkong axbarat wasitiliridiki uchurlardin melum bolushiche, aldimizdiki birqanche künde xongkongda kölimi téximu zor bolghan namayishlar élip bérilidiken. 12-Iyundin bashlap xongkongdiki 3 chong sahe ish tashlaydiken. Buning biri, xongkongdiki eng chong ishchilar uyushmisi bolghan ‛ma'arip uyushmisi”, ikkinchisi xongkongdiki 7 chong aliy, kespiy mektep, üchinchisi, xongkongdiki parawanliq teshkilatliri, kespiy teshkilatlar we jem'iyetler. Namayishchilar xongkong qanun turghuzush komitéti aldida “Qachqunlar nizamigha tüzitish kirgüzüsh” ke qarshi pa'aliyet élip baridiken.