Xitay hökümitining xongkongda dawamlishiwatqan naraziliq herikitige qandaq tedbir qollinishi diqqet qozghimaqta

2019-Yil 6-ayning 9-küni xongkongda bashlan'ghan “Qachqunlarni ötküzüp bérish qanuni” gha qarshi naraziliq namayishining jiddiyleshken tereqqiyati diqqet qozghimaqta. Ikki aydin buyan xitay hökümiti xongkongda dawamlishiwatqan naraziliq namayishigha üzlüksiz qattiq pozitsiyeside bolghan. Xitay bayanatlirida xongkonglarning namayishini “Chet'el küchlirining qutratquluqi bar bölgünchilik” qalpiqi bilen eyiblep, xongkong waliyliqining namayishchilargha küch ishlitishini qollap kelgen idi. Bolupmu xitayning 12‏-awghusttiki bayanatida, namayishchilarni “Zorawanliq” we “Térrorluqning kötürüshi” dégendek qalpaqlar bilen eyiblishi, xongkong weziyitini közetküchilerde ‛xitay hökümiti namayishchilarni qoralliq basturushqa bahane izdewatidu‚ dégen endishini kücheytti.

Xongkongda dawamlishiwatqan “Qachqunlarni ötküzüp bérish qanuni” gha naraziliq bildürüsh herikitige qarita, xitayning xongkong-makaw ishxanisi 12‏-awghust küni bayanat élan qilip, bu heriketni “Éghir zorawanliq jinayiti shekillendürüshke urunush” we “Térrorluq bash kötürüshke bashlighan heriket” dep eyiblidi. Ikki aydin buyan xitay hökümet taratqulirimu xongkongluqlarning naraziliq namayishini “Chet'el küchlirining qutratquluqidin qozghalghan”, “Xongkongni xitay dölitidin ayrip musteqil bolushqa urunush herikiti” dégendek sözler bilen eyiblep kelmekte.

Emma roytérs, chnn téléwiziyesi, amérika awazi, b b s qatarliq gherb musteqil xewer agéntliqlirida “Xongkongluqlarning naraziliq namayishi “Xongkongluqlarning kishilik qimmet qarishining namayan qilinishi”, “Xongkongluqlarning erkinlik we démokratiye” ni telep qilish herikiti, dep teriplendi.

Gherbtiki musteqil taratqularning tepsilatlirida xitay hökümitining xongkong siyasitini üzlüksiz közitip kéliwatqan weziyet analizchiliri we kishilik hoquq pa'aliyetchilirining qarashliri neqil élinip, xitay hökümitining 1997-yili xongkongning igidarchiliq hoquqini en'gliyedin ötküzüwalghan chaghda qol qoyghan “Xongkongda bir dölet ikki xil tüzüm siyasiti yolgha qoyulidu, bu xil bashqurush méxanizmi 50 yilghiche özgermeydu” dégen wedisige aridin 20 yil ötüpla emel qilmaywatqanliqi tenqidlendi.

B b k agéntliqining 12-awghusttiki xewiride xitay hökümitining dölet zorawanliq méxanizmi arqiliq, xongkongluqlarning naraziliq herikitini basturushqa teyyarliniwatqanliqi heqqidiki uchurlarghimu orun bérildi. Tepsilatta ilgiri sürülüshiche, xitay hökümitining ikki aydin buyan, öz teshwiqatliri arqiliq xitay quruqluqidiki puqralirigha xongkongdiki namayishchilarni qarilaydighan teshwiqatlarni kücheytish, gu'angdung ölkiside herbiy manéwir ötküzüsh, xongkonggha yéqin shénjén chégrasigha qoralliq saqchi qismi namida qoshun toplash, xitay saqchilirini xongkong saqchiliri siyaqida yasandurup, namayishchi amma arisigha qoshuwétish, saqchilarning namayishchi oqughuchilarni közdin yash aqquzush bombisi, rézinke oqlarni étish arqiliq tarqitishigha buyruq bérish, namayishchilarni “Qalaymiqanchiliq tughdurdi” dégendek bahanilerde tutqun qilishi qatarliq ehwallar ashkarilandi.

Amérika awazining 13-awghusttiki xewerliridin melum bolushiche, xongkongda dawamlishiwatqan naraziliq namayishining xongkong saqchiliri teripidin zorawanliq wasitilirini qollinip basturulushigha qarita, xongkongda her sahe, her qatlamlardiki ammining namayish qiliwatqan xongkong yashlirini qollap namayish qilish, hökümet bilen hemkarlashmasliq heriketlirimu élip bérilghan.

Melum bolushiche, 12-awghust düshenbe küni minglighan namayishchi xongkong xelq'ara ayrodromigha toplinip, saqchilarning zorawanliqigha naraziliq bildürgen. Xongkong hökümiti shu küni pütün ayropilan qatnishini bikar qilip, yoluchilarning ayrodromni derhal boshitishini telep qilghan.

13-Awghust künidiki amérika awazining xewiridin melum bolushiche, xongkongda dawamlishiwatqan naraziliq namayishi we hökümetke hemkarlashmasliq herikiti seweblik 12-awghusttin bashlap xongkong ayrodromida bir qanche nöwetlik ayropilan uchushtin toxtighan, 13-awghust künige kelgende xongkong ayrodromida sirttin kelgen ayropilanlar qonalighan bolsimu, emma xongkongdin sirtqa uchidighan barliq ayropilanlar uchushtin toxtighan.

Barghanche jiddiylishiwatqan xongkong weziyitige qarita, weziyet analizchilirining qarishiche, nöwette xitay hökümitining xongkongluqlarning naraziliq namayishni “Térrorluq” we” zorawanliq” qa baghlap, namayishchilarni basturushi éhtimalliqqa yéqin iken.

Xongkong weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan weziyet analizchisi chén pokung ependi xitay bayanatchisining xongkungdiki naraziliq herikitini “Zorawanliqqa urunush”, “Térrorluq tüsini alghan heriket” dep teriplishini, xitay hökümitining hazirgha qeder Uyghur, tibet rayonidiki herqandaq naraziliq heriketlirini izchil halda “Térrorluq” qa baghlap basturup kéliwatqan endizisini xongkongdiki naraziliq herikitige tunji qétim baghlishi dep chüshinishke bolidighanliqini bildürdi

Chén pokung ependi xongkongda bashlan'ghan “Qachqunlarni ötküzüp bérish qanuni” gha qarshi naraziliq namayishining néme üchün 2 aydin buyan dawamlishishining sewebi heqqidimu öz qarishini otturigha qoydi.

Uning qarishiche, xongkong yashlirining “Qachqunlarni ötküzüp bérish qanuni” gha qarshiliq bildürüshining sewebi, emeliyette xongkong xitaygha qayturulghandin buyan, xongkongda kishilik hoquq weziyitide chékinish yüz bergenliki seweb bolghan. Bolupmu shi jinping textke chiqqandin buyan xongkongdiki xitay quruqluqidin perqliq bolghan tüzümde qattiq chékinish bolghan.

Chén pokung ependi yene xitay hökümitining 2 aydin buyan xongkongdiki naraziliq namayishini qoral küchi bilen basturush qararini almasliqi heqqidimu toxtilip, buni xongkongning xelq'aradiki soda merkezlirining biri bolushi we xitay iqtisadidiki muhim istratégiyelik orni qatarliq köp xil amillardin izdesh kéreklikinimu eskertip ötti.

Emma amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen ependining qarishiche, bezi analizchilar xongkongning xelq'ara sodidiki muhim iqtisadiy orni we xelq'araning xongkong weziyitige bolghan jiddiy diqqiti qatarliq amillarni tekitlep, xitay hökümitining xongkonggha qarita basturush tedbirliri qollinishta ikkiliniwatqanliqini ilgiri sürdi. Emma uning qarishiche, xitaydek mustebit hökümetning öz menpe'eti üchün xongkonggha qarita herqandaq basturush tedbirni qollinishini tamamen mumkin dep qarashqa bolidiken

Élshat hesen ependi nöwette xitay hökümitining xongkongluqlarning naraziliq herikitige “Qalaymiqanchiliq tughdurush, térrorluq qilish” dégendek qalpaqlarni kiydürüshining özi, uning xongkungdiki naraziliqni eng qisqa waqit ichide tinchitish meqsitige yétishke urunush üchün ikenlikini tekitlidi. U buning üchün xitay hökümitining 1997-yildiki “5-Féwral ghulja weqesi”, 2009-yildiki “5-Iyul ürümchi weqesi”, we 1989-yildiki 4-iyun tyen'enmén oqughuchilar herikiti” qatarliqlarni basturushi qatarliq heriketlirini neqil élip ötti.