Xoten inqilabining sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabining muhim bir qismi ikenliki tekitlendi

Xoten hökümiti qurulghanliqing 90-yili munasiwiti bilen istanbulda ötküzülgen xatirilesh yighinida abdujélil turan ependi sözlimekte. 2023-Yili 11-mart, türkiye.

11-Mart shenbe küni merkizi istanbuldiki teklimakan Uyghur neshriyati we merkizi amérikadiki Uyghur tetqiqat merkizining birlikte uyushturushi bilen tarixta qurulghan xoten islam hökümitining qurulghanliqining 90-yili munasiwiti bilen xatirilesh yighini ötküzüldi.

Yighinda xoten inqilabining omumiy sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabining muhim bir qismi ikenliki tekitlendi. Yighin istiqlal marshi oqush bilen bashlan'ghandin kéyin teklimakan Uyghur neshriyatining re'isi abdujélil turan söz qilip, 1932-yili 2-ayning 13-küni xotenning qaraqash nahiyeside muhemmed imin bughra bashchiliqida gomindang xitay hakimiyitige qarshi qoralliq heriket bashlitilghanliqini, bu herikette xoten azad bolghandin kéyin shu yili 4-ayning 10-küni xoten islam hökümiti qurulghanliqini tekitlidi.

Abdujélil turan sözide yene “Xoten islam hökümiti” toghrisida Uyghur tetqiqatchilar teripidin yézilghan ilmiy maqaliler toplimining neshr qilin'ghanliqini bildürdi.

Abdujélil turan sözide kéyinki pilanida yene 1933-yili qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyiti we 1944-yili ghuljida qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyiti toghrisida ilmiy muhakime yighini uyushturup yighinda otturigha qoyulghan ilmiy maqalilerni retlep chiqip kitab neshr qilidighanliqini ipadilidi. Yighinda söz qilghan proféssor yazghuchi sultan mexmut qeshqerli, 1932-yili muhemmed imin bughra bashchiliqida xotende élip bérilghan qoralliq heriketning 1930-yillarda sherqiy türkistanda omumyüzlük élip bérilghan milliy azadliq inqilabining muhim bir terkibi qismi ikenlikini tekitlidi we sherqiy türkistan islam jumhuriyitining qurulushigha chong asas yaratqanliqini ipadilidi.

RFA/Arslan

Yighinda söz qilghan Uyghur tetqiqat merkizining mudiri abdulhékim idris ependi, özining kichik waqtida xotende, merhum muhemmed imin bughraning singlisining oghli abletxan mexsumda oqup yétiship chiqqanliqini ipadilidi we sherqiy türkistanning tarixini öginishning muhimliqini tekitlep mundaq dédi: “Sherqiy türksitanning tarixini öginish, sherqiy türksitan toghruluq eqilni ishtilitish, analiz qilish hemmimizning mes'uliyiti, bashta biz tariximizni azat qilishimiz kérek, tariximizni azad qilghan waqitta pikirimizni azad qilalayimiz, dunyagha özimizni özimiz bashquralaydighan qabiliyetlik we talantliq xelq dégen oqumni bérishimiz kérek, shuning üchün bu xil yighinlarning échilishi biz üchün ehmiyetliktur”.

Proféssor sultan mehimut qeshqerli sözide yene, xoten islam hökümitining qurulushigha rehberlik qilghan merhum muhemmed imin bughraning bir ölima, inqilabchi rehber, tarixchi edib qatarliq süpetlerge ige köp tereplime ülgülik muhim shexs ikenlikini bildürdi.

Yighinda söz qilghan ége uniwérisitéti türk dunyasi tetqiqat institutining oqutquchisi proféssor alimjan inayet, merhum lidér muhemmed imin bughraning hayati toghrisida toxtilip, Uyghur xelqi arisida yétiship chiqqan, dini ölima, tarixchi, dölet erbabi, yazghuchi, sha'ir milliy inqilabchi bolup tarixta ötken muhim shexs ikenlikini tekitlidi.

Proféssor alimjan inayet merhum lidér muhemmed imin bughraning 1932-yilliri xitay ishghaliyitige qarshi qoralliq heriket bashlap qisqa waqit ichide sherqiy türkistanning jenubini azad qilghanliqini we xotende waqitliq hökümet qurghanliqini, muhemmed imin bughra bashchiliqidiki qoralliq heriketning 1933-yili qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitining qurulushigha muhim hesse qushqanliqini bildürdi. Xoten inqilabining pütün sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabining muhim bir terkibi qismi ikenlikini tekitlidi.

Proféssor alimjan inayet, 1934 qeshqerdiki hökümet ichki we tashqi küchlerning hemkarlishishi bilen aghdurulghandin kéyin muhemmed imin bughraning deslepte hindistan'gha kéyin afghanistan'gha hijret qilip barghanliqini, bu jeriyanida sherqiy türkistan tarixini yézip chiqish üchün tarixi menbelerdin izdinip matériyal toplap “Sherqiy türkistan tarixi” namdiki Uyghurlar üchün qimmetlik bolghan eserni yézip chiqqanliqini bildürdi.

RFA/Arslan

Proféssor alimjan inayet sözide yene merhum muhemmed imin bughra yazghan eserliri arqiliq, xitayning “Uyghurlar türk emes”, “Shinjang sherqiy türkistan emes”, “Uyghurlar shinjangning yerlik xelq emes”, “Qazaq, qirghiz, özbék, tatarlar türk emes” dégen sepsetilirige türk tarixi pakitlar arqiliq jawab qayturup reddiye bergenlikini tekitlidi.

Muhemmed imin bughra, sherqiy türkistan tarixi namliq esiride yézilishiche, türkistan nami türkke a'ittur, türkistan ezeldin türklerning ana yurtidur, qazaq, qirghiz, özbék, tatarlarmu türktur, chünki türk tarixi menbelerde türklerning ana yurti ottura asiyadur. .

Proféssor alimjan inayet, merhum lidér muhemmed imin bughraning “Sherqiy türkistan tarixiy” namliq esirining Uyghurlarning tarixiy, milliy kimlikini tonush jehette nahayiti qimmetlik iptixarlinarliq bir eser ikenlikini tekitlep mundaq dédi: “Bu eser Uyghurlargha Uyghur tarixi, Uyghur kimliki bilen pexirlinishni, yashawatqan zéminni söyüshni, xitayning idé'ologiyelik, siyasiy we psixikiliq bésimlirigha qarshi turushni ögetti”.

Yighinda yene doktor es'et sulayman ependi, muhemmed imin bughraning “Sherqiy türkistan milliy inqilab tarixi” da izahat bermigen üch tügün dégen témida söz qildi.

Yighinda yene sherqiy türkistan tarixi namliq eserni türkchige terjime qilip neshr qildurghan tetqiqatchi shundaqla sherqiy türkistan wexpisining bash katipi abdulla oghuz ependi, xoten inqilabiy we xotende qurulghan waqitliq hökümet toghrisida söz qildi.

Yighinda söz qilghan doktur nur'exmet qurban we muhemmed imin bughraning yéqin tughqanliridin tetqiqatchi muhemmed éli éli'oghli ependi muhemmed imin bughraning hayati we siyasiy pa'aliyetliri toghrisida toxtaldi.

Yighin axirida “Xoten islam hökümiti” namliq yéngidin neshr qilin'ghan kitab yighin'gha qatnashquchilargha heqsiz tarqitildi.

20-Esirde ötken meshhur Uyghur siyasiy erbabi we tarixchi muhemmed imin bughra 1901-yili xotende dunyagha kelgen bolup, 1965-yili 6-ayning 14-küni türkiyening paytexti enqerede alemdin ötken. Merhum toghriliq türkiyede ikki kitab, 20 parche maqale élan qilin'ghandin sirt, yene türkiye dölet téléwiziyesi t r t awazi, muhemmet'imin bughra heqqide höjjetlik filim ishlep tarqatti.