“Xoten islam hökümiti” namliq kitab yoruq kördi

Uyghur diyarida 2017-yilidin buyan edebiyat, tarix we medeniyet saheliri boyiche, bolupmu Uyghur tarixi heqqide Uyghur tilida kitab neshr qilinmaywatqan bir peytte, teklimakan Uyghur neshriyatining xojayini abdujélil turan neshrge teyyarlighan “Xoten islam hökümiti (1933-1934)yillar” namliq kitab yoruq kördi. Mezkur kitab bu ay xoten islam hökümitining qurulghanliqining 90 yilliqi munasiwiti bilen neshr qilin'ghan bolup, xoten inqilabi heqqide köp yéngi melumatlar otturigha qoyulghan tunji kitab iken. Mezkur kitab 382 bettin terkib tapqan bolup, kitabqa xoten we xoten islam hökümiti toghrisida yézilghan 11 parche maqale kirgüzülgen.

Mezkur kitab heqqide so'allirimizgha jawab bergen abdujélil turan ependi bu kitabni yézip chiqishtiki meqsiti heqqide toxtilip mundaq dédi: “1933-Yili 2-ayning 13-küni xotende muhemmed imin damollam bashchiliqida sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabi bashlinip, téz sür'ette tereqqiy qilip, yéngisardin cherchen, chaqiliqqiche bolghan zéminlarni öz ichige alghan halda shu yili 4-ayning 13-küni xoten islam hökümiti qurulghan. Buninggha bu yil del 90 yil boldi. Xoten hökümitining qurulghanliqining 90 yilliqi munasiwiti bilen ‛xoten islam hökümiti‚ namida bir abide tiklesh meqsiti bilen amérikadiki Uyghur tetqiqat merkizi mudiri ablékim idrisning qollishi bilen bu kitabni neshr qildurduq”.

Abdujélil turan ependi mezkur kitabning mezmuni toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Mezkur kitabigha eyni zamanda xoten islam inqilabigha biwasite qatnashqan yaki mezkur inqilabigha shahit bolghan ulugh zatlarning we péshqedem inqilabchilarning 1980-yillarda yézip qaldurghan we yerlik metbu'atlarda élan qilin'ghan eslimiliri kirgüzülgenning sirtida, muhemmed abdullah beg'haji we axun qizibeg dégen zatlar yézip qaldurghan, ilgiri héchqandaq metbu'atta élan qilinmighan, uzundin buyan qolumda saqlap kéliwatqan, ayrim kitab qilip tarqitish pursiti bolmay kelgen ‛xoten tarixi‚ we ‛xoten weqeliri‚ namliq ikki parche tarixiy eslime kirgüzüldi. Kitabqa kirgüzülgen eslimiler eyni weqe heqqide ayrim-ayrim mu'ellipler teripidin yézilghan eslimiler bolghachqa, nurghun weqelikler tekrarlan'ghan bolsimu, biz maqalilerni qisqartmastin, özgertmestin eynen élan qilduq”.

Abdujélil turan ependi kitabning axirigha xotende iz qaldurghan 41 kishining tizimlikini kirgüzgenlikini bayan qildi. U, mundaq dédi: “Kitabimizning axirigha xotende iz qaldurghan inqilab rehberliri, alim, ölima we ma'aripchilardin 41 kishi tallap kirgüzüldi. Gerche xotende öz wetini we millitining azadliqi üchün jénini pida qilghan kishilerning sani nahayiti köp bolsimu, bu kitabigha ularning ichidin 41 kishini tallap kirgüzduq”.

Abdujélil turan ependi axirida “Xoten islam hökümiti” namliq kitabni teyyarlishigha yardem qilghanlargha rehmet éytti. U, mundaq dédi: “Axirida mezkur kitabni neshrge teyyarlash jeryanida, manga pikir we meslihet bérip turghan we mezkur kitabigha atap mexsus bir parche ilmiy maqale yézip bergen doktor es'et sulayman'gha, bir qisim shexslerning terjimhalini yézip bergen inim we dostum abdushükür muhemmedke we bu kitabning yoruqqa chiqishida maddiy we rohiy jehettin yardem qilghan ablikim idriske rehmet éytimen.”

Shiwétsiyediki Uyghur ziyaliysi sha'ir abdushükür muhemmed ependi bir milletning omumiy tarixini wujudqa chiqirish üchün her qaysi jaylarning tarixini tetqiq qilip chiqishning ehmiyitining zor ikenlikini, bu jehettin élip éytqanda “Xoten islam hökümiti” namliq kitabning ehmiyitining intayin zor ikenlikini otturigha qoydi.

Türkiyediki Uyghur ziyaliysi abdulehed uchqun ependi xoten tarixi heqqide tunji qétim wujudqa chiqqan “Xoten islam hökümiti” namliq kitabqa yuqiri baha berdi.