Xelq'ara teshkilatlar: “Yashar shöhretning qismiti xitay kompartiyesining Uyghurlargha qiliwatqan ziyankeshlikining simwoli!”

Xitay kishilik hoquq teshkilati yashar shöhretning béshidin ötken külpetlerni téximu köp kishilerge bildürüp, xitay kompartiyesining Uyghurlargha keng kölemde ziyankeshlik qilghanliqini ashkarilashni ümid qilidu

Ötken hepte “Xitay kishilik hoquqi teshkilati” ning tor bétide 2024-yili iyun éyida xitay hökümiti türmige qamighan yash muzikant yashar shöhret heqqide mexsus bayanat élan qilghan. Ular bayanatta “Uigga” dégen sehne ismi bilen tonulghan we emdila 26 yashqa kirgen Uyghurche naxsha tékisti yazghuchisi yashar shöhret duch kelgen qismetni xitay kompartiyesi Uyghur xelqige qiliwatqan ziyankeshlikning simwoli, dep körsetken.

Bayanatta éytilishiche, talantliq yash sen'etkar yashar shöhretning “Jinayiti” muzika arqiliq ana tilini qoghdash bolsimu, uning hayati xitay kompartiyesining nazaret we zulumliri tüpeylidin öz yönilishini yoqatqan. Bayanatta yene, 2022-yilidiki “Aq qeghez inqilabi” din kéyin, yashar shöhretning qolgha élinishi mahiyette xitay hökümitining Uyghur medeniyet kimlikini yoqitish we ularning qarshiliqini basturush herikitini eks ettüridighanliqi otturigha qoyulghan.

“Xitay kishilik hoquqi teshkilati” ning ijra'iye mudiri, xitay insanperwerlik re'isi jow féngso (Zhou Fengsuo) bu heqte radiyomizning ziyaritini qobul qildi. U yazma inkasida yashar shöhret heqqidiki doklatning xitay hökümitining kishilik hoquq depsendichilikini éniq we emeliy misallar bilen körsitip bergenlikini tekitleydu:

“Xitay kishilik hoquq teshkilati yashar shöhretning béshidin ötken külpetlerni téximu köp kishilerge bildürüp, xitay kompartiyesining Uyghurlargha keng kölemde ziyankeshlik qilghanliqini ashkarilashni ümid qilidu. Biz peqet sen'et arqiliq özining medeniyet kimlikini qoghdighanliqi seweblik ziyankeshlikke uchrighan yash muzikantning qismiti arqiliq Uyghurlar bashtin kechürüwatqan zulumlarni chöridigen halda ashu yiraq jaydiki siyasiy mesilini chüshinishlik qilip sirtqi dunyagha yetküzimiz. Bizning yashar heqqidiki bu doklatni torda keng tarqitishimiz yene, kishilerning hésdashliqini qozghash we bu xildiki ziyankeshlikke qarshi ularni heriketke ötüshke ilhamlandurushni meqset qilghan. Chünki, biz gherb dunyasidiki ijadiyetchiler we pikir erkinlikini qedirleydighan yash ewladlar arisida bu usulning tesirini téximu küchlük bolidu, dep qaraymiz. Yasharning béshidin ötken külpetlirini dawamliq tarqitish arqiliq, biz yene xitaydiki kishilik hoquq mesilisining diqqetke élinishini we jawabkarliqqa tartilishini ümid qilimiz. Bu doklat elwette peqet bir yash muzikantningla qabahiti bolmastin, belki hemmeylenning ziyankeshliktin qorqmay özini ipadilesh hoquqini qoghdash kéreklikini, bu xil basturushta ittipaqliqning hem exlaq mejburiyiti hem özgirishning küchlük qorali ikenlikini körsitip béridu.”

“Xitay kishilik hoquqi teshkilati” ning tor bétide élan qilin'ghan bu bayanatigha yene “Biz” zhurnilining 2023-yili 30-noyabirda xitay yéziqida élan qilin'ghan “Yashar: chéngdudiki ‛aq qeghezlik yash‚ ikkinchi qétim ghayib boldi” namliq maqalining in'glizche nusxisi xetküch qilin'ghan.

 “Biz” zhurnilining edebiy tehriri yi chüen (Yi Chuan) bu heqte söz bolghanda yashar shöhretning béshidin ötken kechürmishliri heqqide yézilghan maqalining bu yil in'glizchige terjime qilinip torda élan qilinishi we buning ehmiyiti heqqidiki pikirlirini anglarmenler bilen ortaqlashti.

 “Ishinimizki, edliye sistémisi teripidin adaletsiz mu'amilige uchrighanlarning hemmisini ashkarilashqa tégishlik dep qaraymen. Shunga, biz nurghun mehbuslarning délolirini tashqi dunyagha yetküzüsh üchün bir wasitige éhtiyajliq ikenlikini bilimiz. Melumki, nurghun kishiler qanunsiz tutup turuluwatidu. Emma qandaq bolushidin qet'iynezer, bizde ularning ismi we kimliki yoq, ular peqet bir sanliq melumattinla ibaret. Shunga, bundaq ehwalda bizning axbarat obyéktipliqining asasiy pirinsiplirigha emel qilip, ishenchlik xewer menbeliri asasida doklat yézishimiz intayin qiyin. Undin bashqa hazir muxbirlar qattiq basturushqa duch kelmekte, emma biz siyasiy ziyankeshlikke uchrighuchilargha wakaliten söz qilish yollirining keng bolushi kéreklikige ishinimiz. Chünki ular peqet bizgila tayinip qalmastin, yene bizning wasitimiz arqiliq ashu insanlar üchün kökrek kérip otturigha chiqidighan téximu köp batur rohlargha mohtajdur.”

U yazmisida yene xitay tupriqida yüz bergen ishlardin kishilerning biwasite tesirge uchrighan yaki uchrimighan bolushidin qet'iynezer choqum tarixta xatirilinishi kéreklikini tekitleydu: “Bu doklat élan qilin'ghandin kéyin, yasharning dostliri saqchilarning bésimlirida bizni ‛shexsiy mexpiyetlikni ashkarilap, a'ilisining turmushigha tesir körsetkenliki‚ mizni tenqid qildi we bizdin maqalini öchürüshimizni telep qildi. Men bir qisim siyasiy ziyankeshlikke uchrighuchilarning a'ile ezalirigha bu ‛muqimliqni saqlash‚ rohiy haliti bilen baghlanmasliqini we gep qilishtin qorqmasliqni eskertimen. Chünki, küchlük dölet zorawanliqi aldida bizni qoghdiyalaydighan birdinbir nerse awaz chiqirish arqiliq ashkarilash we insanperwerlikke diqqetni tartishtur. Elwette, bizning Uyghur mesilisige bolghan chüshenchimiz cheklik, emma biz yasharning xitayda yashaydighan adettiki Uyghur yashliridin biri we siyasiy zorawanliqning qurbani bolghanliqini teswirlesh arqiliq, téximu köp xitay oqurmenlerni ichki mustemlikichilikning ménge yuyushidin halqip, ularning kishilik hoquqi we az sanliq milletlerning medeniyitini hörmet qilish toghrisida söz qilishini ümid qilimiz.”

Mezkur bayanatta éytilishiche, 2022-yili 11-ayning 24-künidiki ürümchi ot apitidin kélip chiqqan bu paji'e shi jinpingning “Nöl kowid” siyasitining insaniyliqtin chiqqan netijisi bolup, u siyaset emeliyette insanlarni kontrol qilishni ularning bext-sa'aditi we bixeterlikidin üstün körgenlikini ashkarilighan.

Dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining re'isi, “Uyghur herikiti teshkilati” ning diréktori roshen abbas xanim, “Xitay kishilik hoquqi teshkilati” ning yashar shöhret heqqide élan qilghan bayanati toghriliq öz qarishini bildürüp ötti.

Mezkur bayanatta yash muzikant yashar shöhret heqqide mundaq qurlar uchraydu: “Yurtdashliri üchün ochuq-ashkara matem tutqan we muzika arqiliq Uyghurlarning medeniyet jehettiki yoqilishigha jeng élan qilghan yashar ikki qétim hujum nishani qilindi. U aldi bilen 2022-yili chéngduda tutuldi, 2023-yili bolsa ashqunluqni ilgiri sürüsh bilen eyiblendi.”

Uyghur kishilik hoquqi qurulushining tetqiqatchisi zubeyre shemsidin xanimmu bu jehette yasharning teqdiridin bekmu endishe qiliwatqan kishilerning biri. U bu heqtiki radiyo ziyaritimiz jeryanida öz endishilirini qisqiche ipadilep ötti.

“Xitay kishilik hoquqi teshkilati” bayanatining axirida munularni éytqan: “Yashar shöhretning délosi xitay kompartiyesining qandaq qilip nazaret qilish, tekshürüsh we yalghandin qanuniy eyibleshlerni suyi'istémal qilip Uyghurlarni basturuwatqanliqining bir misali. Bu ‛aq qeghez inqilabi‚ xitayning keng kölemlik basturushi, medeniyet assimilyatsiyesi, diniy we til kimlikini jinayetleshtürüsh bilen xaraktérlinidu. Bu yash muzikantning kechürmishliri xitayning Uyghur kimlikige sistémiliq we qesten hujum qilghanliqini ashkarilidi. Shunga, xelq'ara jem'iyetning dawamliq diqqet qilishi intayin muhim.”

Nöwette bu xildiki bayanatlar arqimu-arqidin otturigha chiqiwatqan bolup, yashar duch kelgen qabahetning mahiyette xitay hökümitining mahiyitini ashkarilaydighan eynek boluwatqanliqi algha sürülmekte.