Тәтқиқатчилар хитай һөкүмитиниң “ятақлиқ мәктәп” лириниң уйғур ирқий қирғинчилиқиға қорал болғанлиқини тәкитлимәктә

Уйғур мәсилиси тоғрисида тор йиғини.

Хитайниң 2017-йили башланған уйғур елидики чоң тутқуни билән бир вақитта, кәң көләмдә ятақлиқ мәктәпләр қурулуп, йүз миңлиған уйғур пәрзәнтлири бу “ятақлиқ мәктәпләр” гә орунлаштурулған иди. Ата-аниға әң еһтияҗлиқ вақтида аилисидин айриветилгән бу балилар хитайниң аталмиш “һәқсиз маарип” намидики бу ятақлиқ мәктәплиридә ана тили вә миллий өрп-адәтлиридин халий һалда хитай тили, мәдәнийити вә хитайниң өрп-адәтлири билән тәрбийәлинишкә мәҗбур болған.

Адриян зензгә охшаш нупузлиқ тәтқиқатчиларниң елан қилған бу һәқтики тәкшүрүш доклатлирида, райондики “ятақлиқ мәктәпләр” ниң 2017-йилдин 2019-йилиғичә болған икки йил ичидә шиддәт билән көпийип, оқуғучи саниниң 380 миңдин 900 миңға йетип барғанлиқи ашкариланған иди.

Нөвәттә, хитай һөкүмитиниң уйғур райондики “ятақлиқ мәктәплири” ниң уйғур ирқий қирғинчилиқида тутқан орни, хәлқаралиқ кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә тәтқиқатчиларниң диққәт нуқтисиға айланған. Болупму католик дунясиниң роһани рәһбири, рим папаси франшисниң 19-әсирдә канада һөкүмитиниң йәрлик хәлқ пәрзәнтлиригә ачқан “ятақлиқ мәктәплири” дики хорлаш вәқәлиридә каталик черкавиниң ойниған роли тоғрилиқ әпу сориши, дәвримиздики хитай һөкүмитиниң уйғур районида ечилған “ятақлиқ мәктәплири” гә болған диққәтни техиму қозғиди. Америкадики “хәлқара тинчлиқ катализи тәшкилати”, “йипәк йоли тинчлиқ қурулуши”, “америка уйғур җәмийити”, “уйғур һәркити” вә ““уйғур кишилик һоқуқ қурулуши” қатарлиқ тәшкилатлар 26-июл бирликтә уюштурған “21-әсирдики ирқий қирғинчилиқ қорали болған һөкүмәт ятақлиқ мәктәплири” намлиқ тор муһакимә йиғини әнә шу темидики паалийәтләрниң биридур.

Йиғинда “хәлқара тинчлик катализи тәшкилати” ниң программа дериктори бил кларкниң ейтишичә, хитайниң тибәт вә уйғур районидики “ятақлиқ мәктәплири” дуня тарихидики әң чоң ятақлиқ мәктәп ассимилатсийә программиси икән. Бил кларик мундақ дәйду: “биз бүгүн тибәт вә хитайниң ғәрбий-шималидики районда толуқ оттурадин төвән йиллиқлардики 2 милйонға йеқин балиниң ятақлиқ мәктәпләргә оқуйдиғналиқини аңлап туруптуқ. Бу мәктәпләр балиларни уларниң тили, мәдәнийити вә диний етиқадидин мәһрум қилмақта. Һазирқи бу мәктәпләр дуня тарихдики әң чоң ятақлиқ мәктәп ассмилатсийә программисидур.”

Униң агаһландурушичә, “ятақлиқ мәктәпләр” бир әвладта мәдәнийәт вә тилни йоқ қилишниң әң үнүмлүк вастиси икән. Бил кларк, хитайниң буни шималий америкадин үлгә алғанлиқини билдүрүп: “техиму қорқунчлуқ тәрипи, бу хил мәктәпләр йеңи нәрсә әмәс. Бүгүн силәр тәтқиқатчилар вә паалийәтчиләр хитай дөлитиниң уйғур, тибәт, қазақ пәрзәнтлирини системилиқ мәҗбурий ассимилатсийә қилиш һәркитиниң мәзмуни вә усулиға даир вәйран қилиш характерлик тәпсилатлирини суниватисиләр. Лекин һәқиқәт шуки, хитай буни шималий америкадин үлгә алған. Аңлайсиләр, шуниси ениқ болсун, ятақлиқ мәктәпләр пәқәт бир әвладта мәдәнийәт вә тилни үнүмлүк рәвиштә йоқ қилиду. Биз буниң раст шундақ болидиғанлиқини хитайдин, шундақла шималий американиң тәҗрибисидин билимиз.”

Йиғинда йәнә германийәлик даңлиқ уйғуршунас, америкадики “комунизим қурбанлири хатирә фонди” ниң али дәриҗилик тәтқиқатчиси адриян зенз өзиниң “ятақлиқ мәктәп” ләр тоғрисидики тәтқиқатлирини сунған. Униң көрситишичә, ятақлиқ мәктәпләр хитай һөкүмитиниң уйғур, тибәт қатарлиқ милләтләрни контрол қилиш сияситиниң муһим парчиси икән. Хитайниң пилани бу хил мәктәпләрни 2020 йилғичә 80 пирсәнткә йәткүзүш болсиму, бирақ 2017-йили башланған чоң тутқун билән тәң шиддәтлик көпийип 100 пирсәнткә йәткүзүлгән.

Адриян зенз мундақ дәйду: “хитай дөлити бу мәқсәттә бир йүрүш механизимларни бәрпа қилди. Әлвәттә, ятақлиқ мәктәпләр вә маарип буниң муһим парчисини тәшкил қилиду. Хитай омумий җәһәттин, болупму йеза-кәнтләрдә мәркәзләштүрүп оқутуш, маарип сапасини яишилаш намида ятақлиқ мәктәпләр қурулушини тезлитип кәлгән болсиму, бирақ қизиқарлиқ йери бу сиясәтниң райондики кәң көләмлик тутқун билән бирла вақитта техиму шиддәт билән кеңиши болди.”

Адриян зензниң ейтишичә, уйғур аптоном районлиқ парткомниң сабиқ секритари чен чүәнго уйғур елиға йөткәп келингәндин кейин, у йәсли вә ятақлиқ мәктәпләрни 2017-йили күзгичә 100 пирсәнткә йәткүзүшни тәләп қилған. Адриян зенз мундақ дәйду: “бу район илгири 2020-йилғичә райондики 4 яштин 6 яшқичә болған балиларниң 80 пирсәнтини йәслиләргә орунлаштуруп болуш пилани түзгән. Бу пилан 2016-йилниң башлирида түзүлгән иди. Бирақ райондики 2017-йилидики кәң көләмлик тутқунниң пиланлиғучиси болған чен чүәнго, 2016-йилниң ахирлири шинҗаңға йөткәп келингәндин кейин, райондики йәсли вә ятақлиқ мәктәпләр шиддәтлик көпәйди. Мәсилән, чен чүәнго һөкүмәтниң 2020-йилғичә йәсли вә ятақлиқ мәктәпләрни 80 пирсәнткә йәткүзүш пиланини, 2017-йили күзгичә 100 пирсәнткә йәткүзүшни тәләп қилди. Қәшқәрниң 5 йиллиқ пиланида 2020-йилғичә 490 йәсли қуруш пиланланған болсиму, бирақ 2017-йили күзгичә 1150 йәсли қурулуп болди.”

Йиғинға америка уйғур бирләшмисиниң рәиси әлфидар илтәбир ханимму қатнашқан болуп, у хитайниң “ятақлиқ мәктәплири” уйғур пәрзәнтлирини өзлириниң әнәниви әхлақий принсиплиридин мәһрум қойғанлиқи, бу хил мәктәпләр хитайниң райондики ирқий қирғинчилиқ һәркитиниң бир парчиси икәнликини билдүрди. Әлфидар елтәбир мундақ дәйду: “сөйгү, хошаллиқ, ишәнч, мәрһәмәт, һәмбәһир болуш дегән бу хил туйғу вә қиммәт қарашлирини балилар алди билән аилисидин өгиниду. Уларниң кимлики вә характериниң йетилиши мана мушуниңдин башлансиму, әпсуслинарлиқи хитай компартийәсиниң ирқий қирғинчилиқи сәвәблик шәрқий түркистандики уйғур балилири бу әхлақий прнсиплардин мәһрум болуп яшашқа вә чоң болушқа мәҗбур қилинди. Хитай һөкүмитиниң башқурушидики уйғур балилириға вә қазақ, өзбек қатарлиқ башқа аз санлиқ милләт балилириға ачқан ятақлиқ мәктәпләр хитайниң ирқий қирғинчилиқ сияситиниң бир парчисидур. Бу униң уйғур пәрзәнтлирини аилисидин айриветиштәк системилиқ урунуши болуп, 900 миң бала буниң тәсиригә учриған.”

Әлфидар ханимниң қәйт қилишичә, хитайниң пәрзәнтлирини аилисидин айриветиштики ғәризи уларниң кимлики билән болған беғини үзүп ташлаш икән. Әлфидар илтәбир мундақ деди: “уларни аилә муһитидин айрип, уларни сөйгү вә хошаллиқ муһитидин мәһрум қилип, һөкүмәтниң башқурушидики натунуш орунларға мәһкум қилишидики мәқсәт, уларниң аилә беғини, уларниң тили, кимлики, дини, мәдәнийити вә дунясини вәйран қилиш, уларни хитай компартийәсигә садиқ мурдиға айландуруштур. Хитай балиларни тартивелиш арқилиқ бизниң хәлқимизниң үмиди, етиқади вә роһини, шундақла бизниң өтмүшимиз, һазиримиз вә кәлгүсимизни вәйран қилишни мәқсәт қилмақта.”

Йиғинда йәнә “йипәк йоли тинчлиқ программиси” тәшкилатиниң қурғучиси нәйтин дудлес сөз қилип, “ятақлиқ мәктәпләр” ниң уйғур фолклори вә еғиз әдибиятиға болған тәсири һәққидә тохталди. Униң ейтишичә, ағзаки ейтилип кәлгән уйғур мақал-тәмсиллириниң йоқилиши бир чоң трагедийә икән. Нәйтен дудлес өзиниң илгири уйғур елида бир мәзгил яшаш җәрянида уйғур фолклори вә еғиз әдбияти билән йеқиндин тонушуш пурситигә еришкәнлики, бирақ һазир бу мол мәзмун, чоңқур мәнигә ‍игә уйғур еғиз әдәбият әнәнисиниң тез йоқилишқа дуч кәлгәнликини қәйт қилди.

У мундақ дәйду: “мениң нуқти‍йнәзәримдин ейтқанда, мән бу районда яшиған мәзгилимдә уйғур мақал-тәмсиллири вә әқлийә сөзлирини ‍өгиниш пурситигә ериштим. Мән пәқәт уйғур мақал-тәмсиллириниң қандақ болидиғанлиқи тоғрисида қисқа бир мисал кәлтүргүн бар. Чүнки мән уйғур мақал-тәмсиллирини өгиниш җәрянида униңдики мукәммәл гүзәллик вә чоңқур мәниләрни байқидим. Көп һалларда вәзнилик һәм юмурлиқ бу мақалә-тәмсилләр уйғур хәлқиниң әсирләрдин бери топлиған заман һалқиған әқил хәзинәсидур. Мән үчүн ейтқанда, ата-анидин балиларға ағзаки ейтилип кәлгән бу хәзинәниң йоқилишини көрүшниң ‍өзи бир чоң трагедийә.”

Нәйтен дудлес йәнә хитайниң америка, канада қатарлиқ дөләтләрниң уйғурлар мәсилисидики тәнқидлиригә қарита “‍өзигә беқип гәп қилиш” (whataboutism) мәнтиқисини қоллинип, қарши тәрәпниң өтмүштики хаталиқлирини көтүрүп чиқиш тактикиси тоғрилиқ тохталди. Нәйтен дудлесниң ейтишичә, ғәрбниң бу җәһәттә өз кәчмиши тоғрисида очуқ-ашкара болуши, хитайниң тәшвиқатиға қарита уларниң әхлақий нупузини техиму күчәйтидикән.

Нәйтен дудлес мундақ дәйду: “һазир бу бизниң өз һәқ-һоқуқлиримизни қоғдаш вә бу җәһәттики тиришчанлиқимизға бәкму алақидар. Биз бу һәқтә тохталғинимизда, өзимизниң кәчмиши тоғрилиқ изчил вә очуқ-ашкара болушимиз керәк. Мениң ғәрблик хизмәтдашлиримға дегиним, биз буни яхши бир тәрәп қилсақ, бу бизниң әхлақий нупузимизни күчәйтиду. Бу бизниң һечбир нәрсини йошурмиғанлиқимиз вә буни хитай компартийәси үчүн қилмиғанлиқимизни ениқ оттуриға қойиду. Бу уларниң гәп-сөзлирини өзгәртәлмәйдиғналиқини биз билимиз. Бирақ бу дуня җамаәт пикириниң нәзәридә униң тәшвиқатини керәксиз қилиду.”

“һөкүмәтниң ‛ятақлиқ мәктәплири‚ уйғур ирқий қирғинчилиқиниң қорали” мавзулуқ бу тор йиғини, рим папаси франшис канадани зиярәт қилип, канада йәрлик хәлқлиридин католик черкавиниң һөкүмәт қурған “ятақлиқ мәктәпләр” дики йәрлик милләт балилирини хорлаш қилмишлирида ойниған ролидин рәсми кәчүрүм сориған бир вақитта өткүзүлди. Рим папаси франшис 24-июлдин 29-июлғичә канадада елип барған зияритидә, канаданиң алберта өлкиси макисвакис районидики йәрлик индиян қәбилилиригә сөз қилип, өзлирини “әпу қилиши” ни өтүнгән. Буниңдин бир қанчә йил аввал канада һөкүмитиниң бир тәкшүрүш комитети 19-әсирниң ахирлирида қурулған “ятақлиқ мәктәпләр” дики йәрлик балилилириға қарилған җисманий, җинсий хорлаш қилмишлирини тәкшүрүп, буниңға даир пакитларни елан қилған. Канада һөкүмити әйни чағдики бу “ятақлиқ мәктәпләр” ни “мәдәнийәт қирғинчилиқи” дәп рәсмни етирап қилған. Шундақ болушиға қаримай, хитай һөкүмити өзиниң уйғур районидики “ирқий қирғинчилиқ” қилмишини һәқлиқ қилип ккрситиш үчүн канада һөкүмитини “силәрму бурун йәрлик индиянларғиму зулум қилғанғу” дәп әйибләп, өз җинайәтлиридин қечишқа урунмақта.