Yawropa ittipaqining qurulmisi we bu ittipaqning Uyghurlar mesilisige tutuwatqan pozitsiyesi
2024.04.22

Melum bolushiche, yawropa ittipaqining Uyghurlar mesilisi bilen bolghan alaqisi bu ittipaq qurulghan yili, yeni 1990-yillarning axirliridila bashlan'ghan. Shundin buyan yawropa parlaménti xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan zulumlirini eyiblep yaki Uyghurlarning kishilik heq-hoquqlirini qoghdap köpligen qararlarni qobul qilghan.
Yawropa ittipaqining axirqi yillarda Uyghurlar üchün qilghan körünerlik ishliri, parlaméntning 2022-yili 6-ayning 9-küni xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan zulumlirini “Insaniyetke qarshi jinayet” we “Éghir irqiy qirghinchiliq xewpi” dep étirap qilghanliqi bolghan. Yawropa parlaménti yene 2022-yili 9-ayning 14-küni “Mejburiy emgek mehsulatliri cheklesh qanuni” ni élan qilip, Uyghur mejburiy emgikige xatime bérishke tirishqan. Téximu körünerliki, yawropa parlaménti Uyghur irqiy qirghinchiliqi seweblik yawropa ittipaqi kéngishi we yawropa komissiyesining ching turushigha qarimay, 2013-yilidin buyan dawamliship kelgen yawropa ittipaqi bilen xitay otturisidiki meblegh sélish kélishimini 2023-yili pütünley emeldin qaldurghan.
Halbuki, yawropa ittipaqining Uyghur irqiy qirghinchiliqi mesilisige tutuwatqan pozitsiyesining amérikaning pozitsiyesige oxshash keskin we emeliy emesliki heqqide közetküchilerning qarashliri birdektur. 2021-Yili amérika, arqidinla kanada, en'gliye parlaméntliri Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilghandin kéyin, yawropa ittipaqigha eza döletlerdin gollandiye, litwa, chéxiye, bélgiye, firansiye qatarliq 6 dölet parlaménti ilgiri-kéyin Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qildi. Gérmaniye parlaménti bolsa tarixiy mesililer seweblik “Irqiy qirghinchiliq” ibarisidin özini qachurup, “Insaniyetke qarshi jinayet” ni étirap qildi. Eger yawropa ittipaqigha eza 27 dölettin 7 döletni “Uyghur irqiy qirghinchiliqigha inkas bildürdi” dep qarighan teqdirdimu, yene 20 dölettin hazirgha qeder sada chiqmidi. Néme üchün shundaq bolidu?
Gerche 2021-yilidin buyan, yawropa ittipaqi bilen xitayning siyasiy we iqtisadiy munasiwetliri körünerlik derijide chékinish basquchigha qedem qoyghan, bolupmu 2023-yilining otturiliridin bashlap yawropa ittipaqi we uninggha eza döletler xitaygha bolghan tayinishtin qutulush, xitaygha meblegh sélishni azaytish, öz shirketlirini künséri éghir bohran'gha yüz tutuwatqan xitaydin chékindürüp chiqishqa bashlighan bolsimu, yawropa ittipaqi eslide xitay bilen oxshash bolmighan sahelerde, oxshash bolmighan derijide iqtisadiy, siyasiy munasiwetler élip bériwatqan 27 döletning öz'ara ittipaqidin qurulghan murekkep birlik bolghachqa, bezi mesililerde ortaq qarash shekillendürüshi, xitaygha oxshash reqiblirige awaz birliki bilen qarshi turalishi asan'gha toxtimaydiken. Gérmaniyediki weziyet analizchisi perhat muhemmidi ependi bu heqte öz qarashlirini ipade qilip ötti
Yawropa ittipaqining resmiy melumatlirida bayan qilinishiche, yawropa ittipaqi dunyaning siyasiy, iqtisadiy, ijtima'iy weziyitige tesir körsitish quwwitige ige bolghan yawropa döletlirining eng chong ixtiyariy birliki bolup hésablinidu. Uning qurulush tarixi 1948-1950-yillargha tutashsimu, resmiy qurulghan waqti 1993-yili 11-ayning 1-künidur. Hazir yawropa ittipaqigha eza döletlerning sani 27 bolup, ular bélgiye, bulghariye, daniye, gérmaniye, éstoniye, finlandiye, firansiye, girétsiye, irélandiye, italiye, xorwatiye, litwa, latwiye, liyuksémburg, malta, gollandiye, awstriye, polsha, portugaliye, ruminiye, shiwétsiye, silowakiye, silowéniye, ispaniye, chéxiye, wén'giriye, siprus qatarliqlardin ibaret. En'gliye 1973-yili eza bolup kirgen bolsimu, 2020-yili ayrilip chiqip ketken.
Yawropa ittipaqining asasliq merkizi orgini bélgiye paytexti biryussélgha, firansiyening strasburg shehirige we liyuksémburgning paytexti liyuksémburgqa jaylashqan. Yawropa ittipaqigha eza döletlerning omumiy yer kölimi 4 milyon 500 ming kiwadrat kilométir bolup, nopusi 450 milyon'gha yéqin. Yilliq kirimi 20 tirilliyon dollar. Kishi béshigha toghra kélidighan yilliq kirim 39900 dollar. Yawropa ittipaqining asasliq tili in'glizche, firansuzche we gérmanche bolsimu, emeliyette 24 xil tilni hökümet tili süpitide ortaq qollinishqa ijazet bérilgen. Yawropa ittipaqi merkizide hazir 60 mingdin artuq adem 450 milyon nopus üchün xizmet qilmaqta.
Yawropa ittipaqining teshkiliy qurulmisini chüshinish üchün, uning 7 merkizi yadroluq orgini heqqide izdinishke toghra kélidu. Hazirqi yawropa ittipaqi bolsa: yawropa ittipaqi kéngishi, yawropa kéngishi, yawropa komissiyoni, yawropa parlaménti, yawropa sot mehkimisi, yawropa teptish mehkimisi we yawropa merkizi bankisi teripidin idare qilinidu. Ularning terkibide yene köpligen tarmaq organlar mewjut
Yawropa ittipaqi kéngishi
Yawropa ittipaqi kéngishi-yawropa ittipaqining rehberlik orgini, yeni yawropa ittipaqining hökümiti bolup, u 27 eza döletlerning ministirlirining merkizi hésablinidu. Yawropa ittipaqining pirézidénti her 6 ayda bir qétim özgirip turidu. Yawropa ittipaqi kéngishi yawropa komissiyoni we yawropa parlaménti qatarliq organlarning xamchot layihelirini, pilan-pirogrammilirini we qararlirini testiqlash yaki ret qilish hoquqi bolghan bash organ. U melum bir qararni qobul qilmaqchi bolsa, 27 eza döletning az dégende yérimidin köpi, yeni 15 döletning kéngeshtiki wekilliri qollap awaz bergen bolushi, bu awaz yawropa ittipaqi térritoriyesidiki omumi nopusining %65 ge wekillik qilghan bolushi lazim. Yawropa ittipaqi kéngishining hazirqi 6 ayliq pirézidénti bélgiyedin charlés michél ependi bolup, yawropa ittipaqi kéngishining merkizi bélgiye paytexti biryussélgha jaylashqan.
Yawropa komissiyesi
Yawropa komissiyesi yawropa ittipaqining dölet halqighan ijra'iye orgini. U emeliy hoquqluq bir organ bolush süpiti bilen yawropa ittipaqining ortaq siyasitini belgilesh, “Yawropa ittipaqi shertnamisi” gha kapaletlik qilish we uni nazaret qilish hoquqigha ige. Uning merkizi biryussél we liyuksémburgqa jaylashqan. Yawropa komissiyonining wezipisi yawropa ittipaqini tereqqiy qildurushning ortaq siyasiti heqqide teklip layihesi sunush, yawropa ittipaqining xamchotini hazirlash, ichki tashqi siyasitining pilan-pirogrammilirini tüzüsh qatarliq konkrét sahelerge chétilghan. Yawropa komissiyonini 27 eza döletlerdin ewetilgen 26 komissar, 1 pirézidént bashquridu. Yawropa komissiyonining pirézidénti yawropa ittipaqigha eza döletlerning namzat körsitip saylishi bilen wujudqa chiqidu. U yawropa ittipaqi kéngishi we yawropa parlaméntining testiqlishi bilen 5 yil wezipe öteydu. Yawropa komissiyonining hazirqi pirézidénti gérmaniyedin ursula won dér layin xanimdur.
Yawropa parlaménti
Yawropa ittipaqidiki hoquqi we tesir küchi zor bolghan yene bir organ yawropa parlaméntidin ibaret. Yawropa parlaméntining ezaliri yawropa ittipaqigha eza 27 dölettiki asasliq partiye-guruhlarning saylam arqiliq belgilen'gen wekilliridin terkib tapidighan bolup, hazir yawropa parlaméntining 705 neper ezasi bar. Yawropa parlaméntini saylam bilen békitilgen 1 re'is, 14 mu'awin re'is, 5 maliye re'isi bashquridu. Bu bashqurush orgini “Re'islik guruppisi” dep atilidu. Wezipe ötesh mudditi ikki yérim yil. Yawropa parlaméntining yawropa ittipaqidiki muhim xamchotlar, ichki tashqi siyasetler, qanun-belgilimilerning wujudqa chiqishida oynaydighan roli alahide zor. Uning bezi qararlarni belgilesh yaki ret qilish hoquqi yawropa ittipaqi kéngishi bilen oxshash derijide. Emma parlaméntning öz aldigha emeliy heriket qilish, siyaset belgilesh küchi yoq. Uning xizmet merkizi bélgiyening paytexti biryussél, liyuksémburgning paytexti liyuksémburg we firansiyening strasburg shehirige jaylashqan.
Yawropa kéngishi
Yawropa ittipaqi kéngishi yawropa ittipaqigha eza döletlerning ministirlirining merkizi orgini bolghan bolsa, yawropa kéngishi yawropa ittipaqigha eza döletlerning pirézidéntliri yaki hökümet bashliqlirining merkizi orginidur. Bularning wezipisi yawropa ittipaqi siyasitining yönilishini we bu yönilishning muhim nuqtilirini belgilesh. Ular yawropa ittipaqining shertnamilirini özgertelisimu, qanunlirini özgertelmeydu. Merkizi biryussélgha jaylashqan.
Yawropa sot mehkimisi, yawropa teptish mehkimisi we yawropa merkizi bankisi
Yuqiriqi töt rehberlik orginidin bashqa, yawropa ittipaqi yene yawropa sot mehkimisi we yawropa teptish mehkimisi qatarliq qanun organliri teripidin qoghdilidu. Uning merkizi xizmet orgini liyuksémburgning paytexti liyuksémburg shehirige jaylashqan. Yawropa merkizi bankisi bolsa yawropa ittipaqining maliye orgini bolup, uning xizmet orni gérmaniyening frankfurt shehiride.
Yawropa ittipaqining murekkep qurulmisi heqqide öz qarashlirini bayan qilip ötken weziyet analizchisi gheyur qurban ependining qarishiche, nöwettiki weziyette qandaqla bolushidin qet'iynezer, Uyghurlar özliri duch kéliwatqan irqiy qirghinchiliq we bashqa zulumlardin qutulush üchün yawropa ittipaqining yardimige dawamliq mohtaj iken.