Явропа комиссийәси өзиниң “магнитиский йәршари кишилик һоқуқ қанун” лайиһәсини сунған

Мухбиримиз әркин
2020-10-21

Явропа комиссийисиниң муавин президенти марос сефчович(Maros Sefcovic) әпәнди явропа парламентида сөзлимәктә. 2020-Йили 20-өктәбир, бирюссел, белгийә.

AFP

Явропа иттипақиниң иҗраийә оргини болған явропа комиссийәси 20-өктәбир ахири өзиниң “дунядики кишилик һоқуққа дәхли-тәрз қилиш вә дәпсәндә қилишқа қарита чәкләш тәдбирлирини йолға қоюш низами” йәни “йәршари магнитиский қануни” ни явропа парламентиға сунғанлиқини елан қилди. Әгәр бу қанун мақулланса, явропа иттипақи америка, канада, әнглийә вә балтиқ дөләтлиридәк йәршари кишилик һоқуқ ембарго механизмиға игә болиду.

Явропа комиссийәсиниң муавин президенти марос сефчовичниң тәкитлишичә, мәзкур кишилик һоқуқ ембарго механизми явропа иттипақини мәйли қәйәрдә, ким болса болсун кишилик һоқуқни дәпсәндә қилғучиларни җавабкарлиққа тартиш үчүн һәрикәтчанлиққа игә қилидикән. У бу сөзләрни 20-өктәбир өткүзүлгән ахбарат йиғинида тәкитлигән.

Марос сефчович мундақ дәйду: “явропа комиссийәси вә явропа иттипақи ташқи ишлар-бихәтәрлик алий комиссари бүгүн дуня миқясидики кишилик һоқуққа дәхли-тәрз қилиш вә дәпсәндә қилишқа қарита җазалаш тәдбирлирини йолға қоюш низами һәққидики бирләшмә қанун лайиһәсини сунди. явропа иттипақиниң мәзкур йәршари ембарго механизми рәсмий иҗра қилинишқа башлиғанда у явропа иттипақини мәйли қәйәрдә, ким болса болсун кишилик һоқуққа дәхли-тәрз вә дәпсәндә қилғучиларни җавабкарлиққа тартиш үчүн һәрикәтчанлиққа игә қилиду”.

Марос сефчовичниң тәкитлишичә, мәзкур қанун кишилик һоқуқ дәпсәндичилиригә саяһәт чәклимиси қоюш, мал-мүлкини тоңлитиш қатарлиқ тәдбирләрни өз ичигә алидикән. У: “явропа иттипақи йәршари кишилик һоқуқ механизминиң мал-мүлүкни тоңлитиш, саяһәт чәклимиси қоюш дегәндәк тәдбирләр билән бирдәкликкә игә икәнлики көрүлмәктә. Бирләшмә механизмда тунҗи қетим явропа комиссийәсигә саяһәт чәклимисиниң иҗра қилиниш әһвалини назарәт қилиш һоқуқи берилди” дегән.

Явропа комиссийисиниң қарари дәрһал бәзи явропа парламент әзалириниң қарши елиши вә қоллишиға еришкән. явропа парламентиниң латвийәлик әзаси сандра калнитениң тәкитлишичә, явропа иттипақи бу механизмни ишлитип, шинҗаңда кишилик һоқуқни дәпсәндә қиливатқан шәхсләрни җазалиши керәк икән.

У, 20-өктәбир явропа таратқулириға қилған сөз қилип, “биз явропа иттипақиниң бу механизмни ишлитип, беларусийә, венезуела, шинҗаң яки дуняниң һәрқандақ йеридә зораванлиқ вә кишилик һоқуққа хилаплиқ қиливатқан шәхсләргә ембарго йүргүзүшимиз лазим. Бу шәхсләрниң явропа иттипақиға кириши рәт қилиниши, мал мүлки тоңлитилиши керәк” дегән.

Явропа комиссийәсиниң қарари уйғур елидики хитай әмәлдарлириниң җавабкарлиққа тартилишини тәләп қиливатқан кишилик һоқуқ тәшкилатлирини үмидләндүргән. Вакаләтсиз милләтләр вә хәлқләр тәшкилатиниң мәсул хадими лусийә паручи 20-өктәбир зияритимизни қобул қилип, йеңи механизмниң явропа иттипақини техиму асан, техиму тез, техиму һәрикәтчанлиққа игә қилидиғанлиқини билдүрди.

Лусийә парачи: “бундақ бир зор өзгиришниң әһмийити вә униң нәтиҗисини чүшинишимиз үчүн униң мәзмуниға қаришимиз керәк, дәп қараймән. Биринчиси, йеңи ембарго механизми мәвҗут ембарго механизминиң орниға алмашмайду. Әмма бу явропа иттипақини кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлиригә қарита техиму асан, техиму тез вә техиму һәрикәтчан имканийәткә игә қилиду”.

Лекин лусийә паручи ханимниң қаришичә, явропа йәршари кишилик һоқуқ ембарго механизми йолға қоюлған тәқдирдиму, йәнила униң иҗра қилинишиға һәйдәкчилик қилиш зөрүр икән. Лекин у йеңи ембарго механизминиң “кишилик һоқуқ дәпсәндичилирини җавабкарлиққа тартип, өзини мудапиә қилалмайдиған хәлқләрни қоғдаштики күчлүк қорал” икәнликигә қошулидиғанлиқини билдүрди.

Лусийә паручи мундақ деди: “мән мана бу, мәзкур йеңи ембарго механизмиң мәқсити вә уни муһим қиливатқан сәвәб, дәп қараймән. Қисқиси, бу қанун униңда ейтилғандәк‚җисманий, иқтисади вә системилиқ чериклик қилмишлири арқилиқ хорлаш вә җинайәткә иштирак қилған‛дөләт яки ғәйрий дөләт актийорлирини җавабкарлиққа тартишниң үнүмлүк қорали болиду”.

Бәзи уйғур зиялийлириниң қаришичә, явропа ембарго механизмида бирәр дөләтниң исми тилға елинмиған болсиму, лекин хитай нишанидики асаслиқ дөләт икән. Бу сөзләрни мәркизи фирансийәдики “явропа уйғур институти” ниң директори дилнур рәйһан 20-өктәбир зияритимизни қобул қилғанда қилди. У мундақ деди: “явропа иттипақиниң магнитиский қануни бирәр дөләтни нишан қилмиған. Әгәр у хитайни нишан қилса хели көп дөләтләр имза қойғили унимайду. Шуңа ғәрбий явропа дөләтлириниң үмиди алди билән имза қойдуруп, андин мәлум бир дөләтни йәни хитайни нишан қилиштур”.

Дилнур рәйһанниң тәкитлишичә, йәнә бу қанунниң имза қоюлуши билән иҗра қилиниши охшаш болмиған икки хил мәсилә икән. У явропа иттипақидики пүтүн дөләтниң бу қанунни бирдәк иҗра қилиши натайинлиқини билдүрди. Дилнур рәйһан мундақ дәйду: “шуңа иҗра қилиниш мәсилисидә бу қанунниң пүтүн явропа иттипақида бирдәк иҗра қилиниши натайин. Әмма яхши йери фирансийә, германийәдәк күчлүк әлләр өз дөләтлиридә иҗра қилалайду”.

Вакаләтсиз милләтләр вә хәлқләр тәшкилатидики лусийә паручиниң қаришичә, нөвәттә явропа иттипақидики бәзи дөләтләр хитайға ембарго йүргүзүшкә техи тәйяр әмәс икән. У: “ембарго қорали ишлитилишкә тәйяр болсиму, явропа иттипақи уйғурларни қоллап, нурғун қарарларни алған, илһам тохтиға сахароф мукапати бәргән, нурғун баянатларни елан қилған болсиму, лекин мән әза дөләтләрни хитайға ембарго йүргүзүшкә техи тәйяр әмәс, дәп ойлаймән”.

Бирақ явропа иттипақиниң йеңи ембарго механизми униң җуғрапийилик чәклимигә учриған һазирқи мәвҗут ембарго механизмиға охшимайдикән. Мәлум болушичә, йеңи ембарго механизминиң әвзәллики, у дуня миқясида кишилик һоқуққа дәхли-тәруз қилған шәхсләрни нишанлайдикән.