Photo: RFA
Хитай һөкүмитиниң 2017-йили қуруп, йеқинқи 3 йилда йәкән наһийәсиниң җәнубидики качуң, қоширап, дамси йезилиридин җәмий 1915 аилә, 10285 адәмни көчүрүп кәлгән, «юңән» райони, йәкәнниң шималиға тоғра келиду. Радийомиздики техник вә мухбирлар хитай һөкүмәт таратқулирида бу район һәққидә елан қилинған син вә сүрәтлик хәвәрлири асасида, ушбу районниң сүний һәмраһидин тартилған сүрәт, башқа сүрәт архиплири вә хәритиләрдин йәниму толуқ учурларға еришишкә тириштуқ.
Һазирғичә еришкән көп тәрәплимилик учурлардин, бу җайниң йәкәнниң шималидики чөлниң оттурисида 50 миң мо йәрни даирә қилип қурулғанлиқи, әтрапи очуқчилиқ, төт часа район икәнлики, район ичидики қатар-қатар йол вә рәт-рәт охшаш шәкилдә селинған өйләрдин шәкилләнгән аһалиләр районлири, мәһәллә башқуруш комитетлири, йәсли, мәктәп, дохтурхана йәнә мәһәллә сирти әтрапида болса қатар-қатар, чоң-кичик сех, парник қатарлиқлардин тәркиб тапқанлиқи мәлум.
«Тәңритағ тори» ниң бу һәқтә 29-май тарқатқан синлиқ хәвиридиму йәкән наһийәсиниң муавин һакими қәйсәр әләмшаниң хитай тилида бу районға намрат нопусни мәркәзләштүрүп көчүрүш вәзиписини орундиғандин сирт 2000 әтрапида қотан, йеңи нәсиллик қой-кала йетиштүрүш фермилири, кийим-кечәк вә башқа ишләпчиқириш сехлирини қуруп, булар арқилиқ йеңи көчүп кәлгән нопусни 4 миңға йеқин иш пурсити билән тәминлигәнликини баян қилғанлиқи көрситилгән.
Йәкән наһийәсиниң мәмурий торидики юңән районида санаәтни тәрәққий қилдурушқа мәбләғ чақириш еланлиридинму бу җайда давамлиқ завутларниң қурулуватқанлиқини көрүвалғили болиду.
Хитай һөкүмитиниң зәрәпшан дәряси вадисидики қәдимий маканлиридин бу санаәтләшкән олтурақ райони болған юңән райониға көчүрүшниң, бу карханиларни ишчи билән тәминләшни мәқсәт қилидиғанлиқидин дерәк бәрмәктә.
Хитай һөкүмитиниң лагер сиясити вә униң башқуруп системилири үстидә тәтқиқат елип бериватқан хәлқһрадики нопузлуқ мутәхәссисләрдин адриан зенз хитай һөкүмитиниң йәкән наһийәси сиртида қурған юңән шәһири һәққидики учур вә мәлумат һәмдә сүрәтләрни селиштуруп көрүп, мундақ деди: «бу бир шәһәр сиртиға, бир җайға көчүрүш, униң үстигә наһайити зор көләмдә, көрүнүшкә бу җай бәкму қурғақ бир район. Бу шараитлар техиму қаттиқ башқурушқа шараит яритиду. Бу, гәрчә хитайниң тибәт вә башқа җайларда мәҗбурий елип барған көчүрүш сиясәтлиридә наһайити көп көрүлидиған бир шәкил болсиму әмма бу мән көргән зор көләмдикиси һесаблиниду. Тибәт вә чиңхәйләрдиму намратлиқ яки адәм зичлиқи вә яки апәтләрни баһанә қилип көчүргән мисаллар бар, әмма шинҗаңдикиси техиму зор көләмликтур, буниңда һөкүмәтниң көзитиши вә контроллуқи техиму ашкара болған. Бу шундақла һөкүмәтниң тәшвиқати вә меңә ююш тәрбийәлирини техиму асан елип баралайдиған бир йочуқ. Бу, уйғурларни лагерларға солап башқуруштин пәрқлиқ болған йәнә бир хил зор көләмлик йиғип башқуруш болуп, буниң техиму узақ муддәтлик мәқсәтләрни ишқа ашурушни пиланлиған бир хил мәркәзләштүрүп башқуруш сиясити икәнликини көрүвалғили болиду.
Хитайниң бу хил көчүрүш сияситидә буларниң иқтисадий киримини өзи башқуридиған азғинә мааш билән тәминләп, уни намратлиқтин қутулдуруш дәйду. Хитай һөкүмити, һәр тәрәптин һаят вә иш-паалийәтлири қаттиқ контроллуққа елинған бу райондики башқурушни йәнә мәркәзләштүрүп башқурдуқ дәп баһанә көрситиду.»
Йеңи көчүрүш райони йәкән наһийәсидин 56 километир йирақлиқта болуп, көчүрүлгән нопус әтраптики тағлиқ вә сүйи әлвәк йезиларда яшап кәлгән аилиләр болуп, уларниң һазирқи йеңи адреси, уларниң ата бовилиридин тартип нәччә әвлад яшап кәлгән качуң, қоширап, дамсидики қәдимий маканлиридин 100 километирдин йирақта.
Өй қурулмилири инсанниң яшаш усули вә өрп адәтлирини әкс әттүриду. Сүрәтлик мәлуматларға асасланғанда, бу йеңи шәһәрдики өйләр охшаш 60квадраттин 80 квадратқичә болған, охшаш шәкилдә селинған. Кичиккинә қорулирида йешиллиқ көрүнмәйду. Әмма качуң қатарлиқ йезилардин келип чиққан вә шу җайларда зиярәтләрдә болған әрбабларниң ейтишичә, уларниң илгирики маканлири бостанлиқлар, дәря-өстәңләр, орманлар билән қапланған, өйлириниң даирисиму асасән тәхминән200 квадрат яки униңдин чоң даиридә, қорулири әтрапида қотан вә башқа қошумчә әслиһәләр қопурулған, мәһәллиләрдә мәсчитләр бар болған типик уйғур мәһәллилиридур.
Хәвәрләрдә мәзкур юңән шәһәрчисидә дохтурхана, мәктәп қатарлиқ әслиһә вә орунлар шәһәр ичигә қурулуп, аммиға қулайлиқ шараит яритилғанлиқи тилға елинған болсиму, мәсчит барлиқи тилға елинмиған. Сүний һәмраһ сүрәтлиридин бу җайниң уйғур әнәниви хаслиқиға игә әмәсликидин башқа, мәсчиткә охшаш уларниң диний етиқад сорунлириму көрүнмәйду. Хитай һөкүмити бу көчүрүшкә даир аммиға очуқ тәшвиқатлирида йеңи олтурақ район вә һойла қурулуши намрат кишиләрниң ишләпчиқириш вә турмуш усулини өзгәртишни илгири сүрүш пилани билән мунасивәтлик икәнликини көрсәткән.
Йәкәнниң зәрәпшан дәря бойлириға җайлашқан қәдимий уйғур йезилири болған качуң, дамси қатарлиқ җайларға илгирики йилларда, «шинҗаң гезити» мухбири болуп ишләватқан чағлирида көп қетим екскурсийә вә зиярәткә барған, һазир америкада яшаватқан җүрәт низамидин әпәнди, өзиниң хатирисидики бу йезилардики уйғурларниң қәдимий һойла-арам мәдәнийити вә яшаш мәдәнийәт өрп-адәтлири һәққидә тохтилип: «уларниң қайнам ташқинлиққа толған һаятиниң һәргизму бу төт часа ичигә елинған охшаш һаят ритими тәкрарлинидиған мәзкур йеңи шәһәрләрдә мумкин болмайдиғанлиқини қияс қилмақ тәс әмәс» дәйду.
У йәнә бу хил көчүрүшни «хитай һөкүмитиниң уйғурлар вә уларниң мәдәнийитини тәлтөкүс йоқишисс сияситиниң бир қисми» дәп қарайдиғанлиқини оттуриға қойди.
Һалбуки хитай һөкүмитиниң намратлиқтин қутулдуруш нами астида елип бериватқан, уйғурларни әсли-юрт мәһәллилиридин, қәдимий маканлиридин мәҗбурий көчүрүш уйғур елиниң җәнубидики башқа районлардиму давамлашмақта. Мәсилән, керийәниң қәдимий дәря бойи йезиси, қағилиқниң чипан йезиси вә башқилар буниң типики мисаллиридур.
