Zilale memet: “Insanlar üch milyon Uyghurning emgiki we qénining bizge tutishidighanliqini bilishi kérek!”

2024-Yilliq TEDxCornell yighinida “Qepeslen'gen qushning nawasi: eslimining isyani” témisidiki nutqini “Bügünki dunyada kimlikimning özi bir jinayet. Shundaq, Uyghur bolush jinayet! bu jinayet seweblik men éghir bedel tölidim” dégen ixcham bayanliri bilen bashlighan zilale memet tamashibinlarning diqqitini tézdin özige merkezleshtürgen idi. Uning tamashibinlargha qarap “Üch milyon ademning qéni we emgiki bizge tutishidu. Emma ziyankeshlikke uchrighuchilarning kim ikenlikini bilemsiz? bu irqiy qirghinchiliq 10 yilgha yéqin dawamlashti, bu axirqi qétim qachan xewer qilindi?” dégen küchlük so'alliri bolsa ularni téximu qiziqturghan.

Zilale jiddiy éqim mesililiri süpitide dunyaning diqqitini tartqan Uyghur qirghinchiliqining nöwette tedrijiy untuluwatqanliqining seweblirini chüshendürüsh arqiliq, yenila Uyghur irqi qirghinchiliqigha ehmiyet bermeywatqan kishilerge bu mesilini téximu chongqur chüshinishke purset bérip sözini mundaq dawam étidu.

“Bu tasadipiyliqmu emes! Uyghur qirghinchiliqi bashlan'ghandin buyan, xitay hökümiti Uyghur xelqi uchrawatqan qirghinchiliq toghrisidiki her qandaq uchurni basturup keldi. Gerche sherqiy türkistandiki jaza lagérliri nechche milgha sozulghan we sani nechche yüzge yetken bolsimu, bu heqtiki süretler nahayiti az, sinlar asasen yoq déyerlik. Uyghur qirghinchiliqi süküt we qarangghuluqta yüz bériwatqan bir kirizistur.”

Zilalening qarishiche, insanlar peqet köz bilen köreligen shey'i we hadisige, shuningdek teswirlerge ishinishke adetlen'gen. Shunga Uyghur élide yüz bériwatqan irqi qirghinchiliqning jeryanlirini süretlep béridighan janliq süretler we uni jezmleshtüridighan “Ispatlar” bolmighan ehwalda, uning nuqtiliq mesile süpitide zamaniwi taratqularning diqqitini dawamliq tutup turushi qiyin'gha chüshmekte. Yene bir yaqtin insanlarning “Özi körmigen” bu qirghinchiliqni tesewwur qilalmasliqi we hés qilalmasliqi tüpeylidin 10 yilgha yéqin dawamlashqan Uyghur qirghinchiliqi bügün'ge kelgende untulushqa bashlighan. U bu heqte toxtilip “2024-Yiligha kelgende Uyghur qirghinchiliqining mewjutluqini inkar qilish omumliship qaldi. Biz ziyankeshlikke uchrighuchilarning isimlirini este tutushqa tirishqanni hésabqa almighanda ularning ziyankeshlikke uchrighanliqini inkar qilish derijisige bérip yettuq” dégen.

Zilale öz nutqida 2022-yili Uyghur irqiy qirghinchiliqining janliq kartinisi süpitide dunyagha ashkara bolghan “Shinjang saqchi höjjetliri” namidiki ichki arxiplarni bir qanche qétim misal alidu. Bu höjjetler xitay hökümiti lagérgha qamighan 3000 gha yéqin tutqunning foto süriti, kimlik melumatliri we tutqun qilinish sewebi yer alghan zor hejimlik arxip bolup, buningda xatirilen'gen eng yash tutqun 15 yash, eng kichik tutqun aran alte yashliq bala, eng chongi 75 yashliq momay idi. Shundaq bolghanliqi üchün bu höjjetler xitay hökümitining 21-esirde Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqanliqining eng janliq ispati bolup qalghanidi. Mutexessislermu “‛shinjang saqchi höjjetliri‚ ning ashkarilinishi lagérlardiki mewhum reqemni ademge aylandurdi” dep bahalar bergenidi.

Muhajirettiki Uyghurlarning beziliri Uyghur irqiy qirghinchiliqini ispatlashta muhim rol oynighan bu höjjetlerdiki süretler ichidin özlirining yillap alaqe qilalmaywatqan yaki iz-dérikini alalmaywatqan uruq-tughqanlirini tapqan idi. Höjjet ashkarilan'ghan küni kechqurun zilalemu dadisi enwer memet bilen murekkep héssiyat ichide minglighan süretler ichidin dadisining qeshqer konasheherdiki newre singlisi arzugül abduréhimning lagérda ikenlikidin xewer tapqan.

Insanlarning oyghinishigha bir weqe, hetta bezide bir süret we yaki bir söz seweb bolup qalidu. Uyghurluq söygüsi we Uyghurluq rohi bilen yétiliwatqan zilale ziyaritimiz jeryanida özini Uyghurlarning awazi bolushqa yétekligen küchning del “Özi we a'ilisining bu irqi qirghinchiliqta wasitilik qurbanlardin bolup qélish” ikenlikini eslep ötti.

Zilalening radiyomizgha bildürüshiche, dadisining toqquzaqtiki newre singlisi, hazir 45 yashlar chamisidiki oqutquchi arzugül abduréhimning aqiwiti heqqide hazirghiche ishenchlik xewer yoq iken. Zilale nutqida uni alahide eslesh arqiliq, xelq'ara jama'etni arzugülge oxshash lagérlargha bigunah qamalghan Uyghurlarni untup qalmasliqqa we tedbir qollinip ularning erkinlikke chiqishigha türtke bolushini arzu qilidighanliqinimu ipadiligen.

Zilale nutqida shexsiy hékayiliri, azab we iztirapliridin bashqa yene Uyghurlarning héch zaman bu qirghinchiliqni untumaydighanliqi we untuldurmaydighanliqini, Uyghurlarning erkinlik arzusidin we chüshenchisidin hergiz waz kechmeydighanliqini keskinlik bilen ipadiligen. U bu heqte söz bolghanda “Xitay hökümiti yalghuz Uyghurlargha urush échipla qalmastin, yene ularning eslime we xatirilirigimu urush achti” déyish arqiliq xitayning hazir pütün küchi bilen dunyaningmu Uyghurlarni untushi hemde qirghinchiliq heqqidiki eslimilerni yalghan teshwiqatliri arqiliq yoq qilishqa heriket qiliwatqanliqini, shunga xitayning irqi qirghinchiliq jinayetlirini inkar qilmaqchi boluwatqanliqidin agah bolush lazimliqini tekitlidi.

U mushuninggha ulapla dunyaning süküt qilishi seweblik xitayning bu rezil meqsetlirini ishqa ashuruwatqanliqini, insanlarning emdi oyghinidighan we heriket qilidighan waqti kelgenlikini, buning axirqi hésabta yenila insanlarning qandaq inkas qayturushigha baghliq ikenlikini jesurane otturigha qoydi. Uning eslimilirining isyani del uning axirdiki xitabida eks étidu. U sözini mundaq jümliler bilen tamamlaydu: “Qandaqla bolmisun, este saqlishingizni soraymen. Chünki mushu deqiqilerdimu, este tutush qabiliyitingizning özi bir türlük qarshiliqtur. Ötmüshni özgertishke ilajisizmiz, emma kelgüsi bizning we dunyaning qolida!”

Kornél uniwérsitéti nyu-york shitatidiki dangliq onwérstétlardin biri. Bu mektepte her yili bir qétim ötküzülidighan kornél TEDx yighini bolsa, eng ehmiyet bérishke tégishlik dunyawi mesililerni ortaqlishidighan, shundaqla kishilerning bu heqtiki tonushini östüridighan dangliq munber hésablinidu.