“Zimistan” tori köp sandiki tungganlarningmu jaza lagérlirigha qamiliwatqanliqini ilgiri sürdi

Ixtiyariy muxbirimiz ekrem
2020.01.06
meschit-bitter-winter.jpg Xitay hökümitining meschitlerni chéqish pilanigha qarshi Uyghur diyaridin bashqa jaydiki 30 ming kishilik namayishtin körünüsh. 2018-Yili 8-awghust.
BITTER WINTER

Uyghur diyarining shimalidiki tunggan erliri lagérlargha qamilip, ayallar we qérilarning jénini saqlap qélishi qiyinlashqan.

Xitay hakimiyiti Uyghur diyaridiki milyonlighan Uyghur, qazaq, qirghiz qatarliq milletlerni jaza lagérlirigha qamap mislisiz éghir zulum sélipla qalmay, belki tungganlarnimu lagérlargha solap, ularning a'ile-tawabi'atlirini qiyin weziyette qoyghan.

“Zimistan” tori 5-yanwar “Shinjangning tunggan yézisidiki erler lagérlargha qamaldi, ayallar we qérilarning hayatini saqlap qélishi intayin qiyinlashti we ular ‛öginish‚ ke mejburlanmaqta” namliq bir xewer élan qildi. Xewerde Uyghur diyarining shimalidiki bir tunggan yézisida köpligen tunggan erlerning jaza lagérlirigha solan'ghanliqi, ularning ata-aniliri, ayalliri, baliliri hayatini saqlap qélishta zor qiyinchiliqqa yoluqupla qalmay, her küni kechte “Öginish” ke qatnishishqa mejburliniwatqanliqi, tutqunlarning perzentlirining mekteplerde kemsitilip chetke qéqiliwatqanliqi we mekteptin chiqip kétishke mejbur boluwatqanliqi bayan qilin'ghan.

Xewerde tilgha élinishiche, ismi bérilmigen bu tunggan yézisidiki bir a'ilige mensup bir tughqan besh tunggandin töti tutup kétilip, jaza lagérlirigha qamalghan iken. Sirtta qalghan biri “Manga nöwet qachan kéler?” dégen endishide künlirini sarasim ichide ötküzmektiken. Éri tutup kétilgendin buyan köz yashliri qurumighan mezkur a'ilige tewe ma yen isimlik tunggan ayal néme üchün a'ile jemetining we musulman dostlirining hemmisining jaza lagérlirigha qamilidighanliqidiki sewebini héch chüshenmigenlikini eskertip “Zimistan” torining muxbirigha: “Hökümet bizni ‛bölgünchilik‚ qildinglar deydu, emma bizning xitay qoshnilirimiz bilen munasiwitimiz intayin yaxshi idi” dep yighlighan.

Xewerde teswirlinishiche, mezkur tunggan yézisidiki ahaliler déhqanchiliq we charwichiliqqa tayinip hayat köchüridighan bolup, yézidiki mutleq köp qisim erler tutup kétilgendin kéyin, ayallar we balilarda hayatini dawamlashturush iqtidari qalmighan. Ularning mutleq köp qismi amalsiz qoy, kalilirini sétip, yerlirini bashqilargha ijarige bérip yaki künlük ishlemchilikke tayinip, jan saqlashqa mejbur bolghan.

Ma yenning bildürüshiche, uning qoshnisi éri tutup kétilgendin kéyin 3 balisining oqushigha kapaletlik qilish üchün 40 dane kalisini sétip bolghan. U özi ishlemchilik bilen a'ilisini qamdimaqta iken.

Ma pingning a'ilisi kala bordashqa tayinip yashaydighan bolup, uning éri we 70 yashliq bowisi tutup kétilgendin kéyin kalilirini sétiwétish mejburiyitide qalghan. Uning oghli mektepte mu'ellim we oqughuchilarning kemsitishige uchrap yeklen'genliki üchün mekteptin chiqip kétip, yéshining shuqeder kichiklikige qarimay a'ilisini qamdash üchün ishlemchiler sépigha qoshulghan. Bu xil ehwal mezkur tunggan yézisida normal bir ehwalgha aylinip qalghan.

Xewerde yézilishiche, tul qalghan bu ayallar we yétim balilar her ikki yaki üch ayda bir qétim lagérdikiler bilen kent kadirlirining nazariti astida téléfonda sin körünüshi arqiliq peqet 3 minutla körüsheleydiken. Bu 3 minut ichide ular qorqup bir birige gep qilalmaydiken, peqet bir-birining chirayini körüwalidiken. 3 Minut waqit biri-birige qarap yighlash bilenla toshup kétidiken.

2018-Yili 10-aydin bashlap xitay hökümiti bu rayondiki barliq kentlerde déhqan, charwichilarning kechlik mektipini qurup chiqqan hemde tutqunlarning a'ile-tawabi'atliridin düshenbidin jümegiche heptide 5 kün kechte bu mektepke kélip “Öginish” ke qatnishishni telep qilghan. Hökümet xadimliri hetta eger kimde kim qatnashmisa, tutqundiki yéqinlirining jaza mudditining uzirap kétidighanliqini éytip tehdit salghan.

Bu yerdiki atalmish “Öginish” heqqide bu kursqa qatnishiwatqan bir tunggan muxbirgha mundaq dégen: “Bu yerde diniy étiqad dégen aldamchiliq, eqilliq ademler din'gha ishenmeydu. Musulmanlarning yighilip ‛qur'an‚ oqushigha ijazet yoq, ular bir-birini nazaret qilishi, bayqighan haman melum qilishi, melum qilmighanlarning ‛ikki yüzlimichi‚ atilip jazalinidighanliqi qatarliqlar ögitilidu.”

Yene bir tunggan mundaq dégen: “Bu yerdiki derslerning hemmisi méngimizni yuyidighan nersiler. Bizge partiyening siyasitining yaxshi ikenliki, din'gha ishinishning partiyege qarshi turush we bölgünchilik qilish bolidighanliqini ögitidu.”

Gérmaniyediki Uyghur jama'et erbabi ablimit tursun ependi bu heqte toxtalghanda xitay hakimiyitining siyasiy meqsetliri üchün Uyghur diyarida birinchi qedemde Uyghurlar we bashqa türkiy milletlerni hujum nishani qilghan bolsa, emdilikte tungganlarnimu zerbe obyéktigha aylandurghanliqini, xitayning kommunistik idé'ologiyesi bilen zitlishidighan herqandaq bir diniy éqimni özige düshmen sanap basturuwatqanliqini ilgiri sürdi.

Gollandiyediki Uyghur ziyaliysi zeynidin ependi bu xususta qarashlirini bildürüp, tungganlarning tartiwatqan azablirigha sélishturghanda Uyghurlarning derd-elemlirining qanche hesse éghirliqini, Uyghurlarning étnik we medeniyet jehettin qirghinchiliqqa uchrawatqanliqini bayan qildi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.