តន្ត្រីកន្ទ្រឹមបុរាណត្រូវបានអ្នកជំនាញសន្មតថា គឺជាផ្នែកមួយនៃអត្តសញ្ញាណខ្មែរ ព្រោះមានតែជនជាតិខ្មែរប៉ុណ្ណោះដែលចេះលេង និងនិយមតន្ត្រីប្រភេទនេះ ទោះបីជាជនជាតិខ្មែរមិនរស់នៅក្នុងប្រទេសតែមួយក្ដី។ សព្វថ្ងៃនេះ ជនជាតិដើមភាគតិចខ្មែររស់នៅភាគឦសានប្រទេសថៃ គឺនៅក្នុងខេត្តសុរិន្ទ បុរីរម្យ (បុរីរ៉ាម) និងស៊ីសាកេត នៅតែលេងកន្ទ្រឹមបុរាណក្នុងពិធីសំខាន់ៗមួយចំនួននៅឡើយ។
ទោះបីជាយ៉ាងណាក្តី តន្ត្រីប្រពៃណីបុរាណមួយប្រភេទនេះកំពុងប្រឈមនឹងការបាត់បង់ នាពេលខាងមុខនេះ ដោយសារតែមិនសូវមានការពេញនិយម និងខ្វះការចាប់អារម្មណ៍យកចិត្តទុកដាក់អភិរក្សពីស្ថាប័នពាក់ព័ន្ធនៅប្រទេសកម្ពុជា។
ក្នុងពិធីជួបជុំគ្នាមួយនៅផ្ទះអ្នកស្រុក ស្ថិតនៅភូមិឈូក ស្រុកខ្វាវស្រីនរិន្ទ ចម្ងាយជាង ១០គីឡូម៉ែត្រ ពីទីរួមខេត្តសុរិន្ទ ពលរដ្ឋដើមកំណើតខ្មែរជាង ១០នាក់ មានចាស់មានក្មេង កំពុងញាប់ដៃញាប់ជើង ខ្លះរៀបចំគ្រឿងដង្វាយគ្រូ និងខ្លះទៀតរៀបចំម្ហូបអាហារដើម្បីទទួលស្វាគមន៍ខ្មែរដែលទៅពីកម្ពុជា។
អំពូលភ្លើង ឧបករណ៍បំពងសំឡេង ដូចជា មេក្រូ និងធុងបាស រួមទាំងឧបករណ៍តន្ត្រីបុរាណមួយចំនួនផង ត្រូវបានរៀបចំរួចទុកជាស្រេច សម្រាប់កំដរកម្មវិធីរាំលេងកម្សាន្តនាពេលល្ងាច។
លុះដល់ម៉ោង ៥កន្លះ ពេលព្រះអាទិត្យចាប់ផ្ដើមអស្ដង្គត បុរសវ័យចំណាស់ ៦នាក់ និងអ្នកកំលោះប៉ុន្មាននាក់ទៀត បានអង្គុយជុំគ្នាក្បែរតុមួយ ដែលនៅជាប់នោះមានឧបករណ៍ភ្លេងមួយចំនួន។ នៅលើតុមានអង្ករមួយចានតូច ម្លូ ស្លា បារី ទៀន ធូប ទឹក ភេសជ្ជៈ និងស្រា ដែលជាគ្រឿងដង្វាយគ្រូ រួចពួកគាត់ក៏ចាប់ផ្ដើមនិយាយរម្លឹកគុណគ្រូ តាមសំនៀងរដឺននៃអ្នកស្រុកសុរិន្ទ។
បន្ទាប់ពីនិយាយរម្លឹកគុណគ្រូរួច ពួកគាត់ក៏ចាប់យកឧបករណ៍ភ្លេងម្នាក់មួយៗមកកាន់នៅក្នុងដៃ ដើម្បីប្រគំបទភ្លេងសំពះគ្រូ។ ឧបករណ៍ភ្លេងទាំងនោះ រួមមានស្គរ ទ្រ ឈិង គែន និងប៉ីបបុស ឬប៉ីអ។
ក្រោយពិធីរម្លឹកគុណគ្រូចប់សព្វគ្រប់ហើយ ព្រះអាទិត្យក៏អស្ដង្គតល្មម ហើយពេលវេលានៃការទទួលទានអាហារជុំគ្នា និងរាំលេងកម្សាន្តក៏បានមកដល់។ អ្នកភ្លេងក៏ចាប់ផ្ដើមប្រគំបទភ្លេង រីឯអ្នកច្រៀងក៏ចាប់កាន់ម៉េក្រូ ច្រៀងនូវបទចម្រៀងជាចង្វាក់កន្ទ្រឹមបុរាណ។
គ្រាន់តែលឺភ្លេងភ្លាម អ្នកស្រុកសុរិន្ទ និងខ្មែរដែលទៅពីកម្ពុជា ក៏នាំគ្នាឡើងរាំ លើកដៃលើកជើង តាមចង្វាក់កន្ទ្រឹម ដោយទឹកមុខញញឹមញញែម អ្នកខ្លះទៀតក៏ជួយទះដៃបន្ទរតាមភ្លេង និងមានខ្លះទៀតឈរនិយាយគ្នាដោយរីករាយ។
នេះគឺជាទិដ្ឋភាពមួយដែលកម្របានឃើញ ព្រោះជាការជួបជុំគ្នារវាងបងប្អូនខ្មែរតែមួយ គ្រាន់តែរស់នៅកន្លែងផ្សេងគ្នា ហើយខណ្ឌចែកដោយព្រំដែននយោបាយ។ កាន់តែពិសេសទៅទៀតនោះ គឺការលេងកន្ទ្រឹមបុរាណ ដែលជាតន្ត្រីប្រពៃណីមួយប្រភេទបន្សល់ទុកពីបុព្វបុរសខ្មែរតាំងពីរាប់ពាន់ឆ្នាំមកហើយ ហើយដែលបច្ចុប្បន្ននៅមានសេសសល់ខ្លះ តាមភូមិស្រុករបស់ជនជាតិខ្មែរ នៅក្នុងខេត្តសុរិន្ទ ស៊ីសាកេត និងបុរីរម្យ (បុរីរ៉ាម) ដែលស្ថិតនៅភាគឦសានប្រទេសថៃ។
លោក លន់ង៉ាមរហង្ស ដែលសព្វថ្ងៃមានអាយុជាង ៧០ឆ្នាំ ទៅហើយនោះ គឺជាអ្នកចម្រៀងកន្ទ្រឹមបុរាណ នៅភូមិឈូក ខេត្តសុរិន្ទ។ លោកជាអ្នកចម្រៀងកន្ទ្រឹមបុរាណមួយរូប ដែលមានឈ្មោះបោះសំឡេង និងធ្លាប់បានចេញទៅសម្ដែងនៅខេត្តដទៃនៃប្រទេសថៃ និងទៅសម្ដែងនៅកម្ពុជាផងដែរ។
លោកថ្លែងថា លោកចេះលេងកន្ទ្រឹមបុរាណនេះតាំងតែពីអាយុ ៣០ ឆ្នាំមកម្ល៉េះ តាមរយៈការរៀនចេះពីគ្រូរបស់លោក តៗគ្នាចំនួន ៣ ជំនាន់មកហើយ។ មូលហេតុដែលលោកសម្រេចចិត្តចាប់អាជីពជាអ្នកចម្រៀងកន្ទ្រឹមបុរាណ គឺដោយសារការស្រឡាញ់ និងចង់ថែរក្សាសិល្បៈប្រពៃណីបុរាណមួយប្រភេទនេះឱ្យនៅគង់វង្សតទៅថ្ងៃមុខទៀត៖ «សុំថាកុំឱ្យចោលរបស់បុរាណ ដែលយើងបានរៀនពីហ្មតពីគ្រូមកនេះ យើងតោងស្រឡាញ់។ ខ្មាត ( ខ្ញុំបាទ ) ស្រឡាញ់ទល់នឹងសព្វថ្ងៃ ខ្មាតមានទាំងស្គរ ទាំងទ្រ មានសព្វម៉ត់ទាំងអស់រលីង ព្រោះក្មេងក្មាងគេមករោមនឹងខ្មាត ថាតាលន់ស្រុកឈូកនេះ គឺរបស់បុរាណពីដើម ដែលគាត់បានរៀនពីហ្មតពីគ្រូមក កុំឱ្យវាបាត់ចោល»។
ផ្ទុយពីបំណងរបស់លោក លន់ង៉ាមរហង្ស ដែលចង់ឱ្យកន្ទ្រឹមបុរាណនេះនៅស្ថិតស្ថេរគង់វង្សយូរអង្វែងនោះ តន្ត្រីប្រពៃណីមួយប្រភេទនេះ កំពុងតែបោះជំហានទៅរកការបាត់បង់ជាបណ្ដើរៗហើយ។ មូលហេតុសំខាន់មានពីរយ៉ាង គឺទីមួយ មិនសូវមានការពេញនិយមលេងដូចកាលពីមុន និងទីពីរ ខ្វះការជួយអភិរក្ស និងការមិនរវីរវល់ពីសំណាក់ខ្មែរនៅកម្ពុជា។
អ្នកស្រាវជ្រាវប្រវត្តិសាស្ត្រ វប្បធម៌ និងអរិយធម៌ខ្មែរ ក្នុងខេត្តសុរិន្ទ លោក ជ័យ មង្គល កត់សម្គាល់ថា កន្ទ្រឹមបុរាណនេះ បានថយចុះប្រជាប្រិយភាពទន្ទឹមគ្នានឹងការធ្លាក់ចុះនៃការប្រើប្រាស់ភាសាខ្មែរនៅក្នុងខេត្តសុរិន្ទយ៉ាងដូច្នោះដែរ។ លោកថាកាលពី ៣០ឆ្នាំមុន កន្ទ្រឹមបុរាណមានច្រៀងតែជាភាសាខ្មែរប៉ុណ្ណោះ តែក្រោយមកមានការច្រៀងលាយឡំនិងភាសាថៃ ហើយក៏ត្រូវបានគេយកទៅច្រៀងជាមួយវង់តន្ត្រីសម័យ ហៅថា កន្ទ្រឹមសម័យទៅវិញ។ ក៏ប៉ុន្តែ ការច្រៀងជាភាសាថៃនេះ មិនអាចឱ្យអ្នកចម្រៀងកន្ទ្រឹមទាំងនោះ មានជីវភាពធូរធារប៉ុន្មាននោះទេ ត្បិតកន្ទ្រឹមមិនជាទីចូលចិត្តរបស់ជនជាតិថៃឡើយ ហើយមានអ្នកចម្រៀងខ្លះ បាននាំគ្នាទៅច្រៀងនៅស្រុកខ្មែរវិញ៖ «កាលពីមុនមានបុណ្យមានការច្រើន គេហៅតែកន្ទ្រឹម ធ្វើឱ្យអ្នកលេងកន្ទ្រឹមមានការងារធ្វើ។ ក្រោយមកគេលែងនិយមកន្ទ្រឹមហើយ ក្មេងជំនាន់ក្រោយរៀនកន្រ្ទឹមក៏មិនដឹងយកទៅរកស៊ីអ្វី រកអង្ករច្រកឆ្នាំងមិនបាន ក៏នាំគ្នាទៅរកការងារអ្វីផ្សេង។ ឯមនុស្សចាស់វិញ មិនយូរទេគាត់ក៏នឹងត្រូវស្លាប់បាត់។ អ្នកច្រៀងនៅសុរិន្ទ អស់ពីម៉ែពីឪទៅ គឺចប់ហើយ ខ្ញុំគិតថាមិនអាចចិញ្ចឹមខ្លួនបានទេ។ អ្នកមួយចំនួនរត់ទៅរកស៊ីនៅខ្មែរក៏អាចរស់បានខ្លះៗទៅ។ ខ្ញុំឃើញគេចេញទៅច្រៀងនៅអាមេរិក គឺគេអាចរស់បាន ប៉ុន្តែលក្ខណៈដើមរបស់អ្នកសុរិន្ទនឹងកាន់តែបាត់ទៅៗ គឺនឹងដូចជាកន្ទ្រឹមដែលគេច្រៀងនៅតែស្រុកខ្មែរអញ្ចឹង»។
សព្វថ្ងៃនេះ តន្ត្រីកន្ទ្រឹមហាក់មានការពេញនិយមខ្លាំងនៅកម្ពុជា ព្រោះស្ទើរតែគ្រប់ផលិតកម្មចម្រៀងតែងតែផលិតបទកន្ទ្រឹមនៅរៀងរាល់ពិធីបុណ្យចូលឆ្នាំ ពិធីបុណ្យភ្ជុំបិណ្ឌ និងពិធីបុណ្យអុំទូកជាដើម។ ចំណែកឯនៅក្នុងកម្មវិធីកម្សាន្តសប្បាយនានា ដូចជា មង្គលការ ឬជួបជុំគ្នាជាដើម គេក៏តែងនិយមចាក់បទកន្ទ្រឹមនេះ ដើម្បីរាំលេងផងដែរ។
សាស្ត្រាចារ្យសិលាចារឹក និងប្រវត្តិសាស្ត្រនៃសាកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទភ្នំពេញ បណ្ឌិត វង់ សុធារ៉ា អះអាងថា ផ្អែកតាមសិលាចារឹក កន្ទ្រឹមមានវត្តមាននៅកម្ពុជាតាំងពីសម័យមុនអង្គរមកម្ល៉េះ ហើយវាក៏ជាផ្នែកមួយនៃអត្តសញ្ញាណរបស់ជនជាតិខ្មែរផងដែរ។ លោកជឿជាក់ថា ព្រលឹងនៃតន្ត្រីកន្ទ្រឹម អាចនឹងសន្ធិតចូលជនជាតិខ្មែរតែមួយឡើងវិញ ព្រោះលោកសង្កេតឃើញថា តន្ត្រីប្រពៃណីមួយនេះកំពុងទទួលការពេញនិយមខ្លាំងពីសំណាក់ជនជាតិខ្មែរនៅកម្ពុជាសព្វថ្ងៃ៖ «ឈ្មោះកន្ទ្រឹមនេះ មាននៅស្រុកខ្មែរ មាននៅអតីតស្រុកខ្មែរដែលសព្វថ្ងៃក្លាយទៅជាប្រទេសថៃ ។ ដូច្នេះហើយ កាលពីសម័យបុរាណប្រហែលជាភ្លេងកន្ទ្រឹម ឬក៏ប្រភេទការប្រគំតន្ត្រីកន្ត្រឹមនេះឯង វាមាននៅទូទាំងចក្រភពខ្មែរនៅសម័យបុរាណ។ វា ជាប្រភេទ នៃបេតិកភណ្ឌអរូបីមួយដែលខ្មែរហុចបន្តគ្នាពីជំនាន់មួយទៅជំនាន់មួយតាមរយៈការសម្ដែងសិល្បៈ ដើម្បីកំដរឱ្យមានបរិយាកាសសប្បាយនៅក្នុងសហគមន៍របស់គេនីមួយៗ»។
ទោះជាបែបនេះក្ដី កន្ទ្រឹមដែលខ្មែរនៅកម្ពុជាសព្វថ្ងៃ កំពុងពេញនិយមនោះ គឺជាកន្ទ្រឹមសម័យ មិនមែនជាកន្ទ្រឹមបុរាណដូចបានរៀបរាប់ពីខាងដើមនោះទេ។
អ្នកស្រាវជ្រាវប្រវត្តិសាស្ត្រ វប្បធម៌ និងអរិយធម៌ខ្មែរ ក្នុងខេត្តសុរិន្ទ លោក ជ័យ មង្គល ពន្យល់ថា ភាពខុសគ្នានៃកន្ទ្រឹមទាំងពីរ គឺនៅត្រង់ការប្រើប្រាស់អារម្មណ៍ និងការធ្វើតាមក្បួនច្បាប់ត្រឹមត្រូវ៖ «វាមិនមែនជាអ្វីដែលខ្ញុំត្រូវខ្វល់ពីកន្ទ្រឹមសម័យប៉ុន្មាននោះទេ តែខ្ញុំស្ដាយកន្ទ្រឹមបុរាណ ពីព្រោះអ្នកលេងកន្ទ្រឹមសម័យ និងកន្ទ្រឹមមបុរាណ យើងឃើញថាការដាក់អារម្មណ៍នោះវាខុសគ្នា។ អ្នកកូតទ្រកន្ទ្រឹមសម័យ គឺបានតែកូតៗដូចជាហាត់ប្រាណដូច្នោះឯង តែអ្នកកូតកន្ទ្រឹមបុរាណវិញ មិនមែនកូតយកតែសាច់ដុំនោះទេ។ លេងកន្ទ្រឹមសម័យមានទៅពិបាកស្អី កូតយកៗដូចហាត់ប្រាណដូច្នោះឯង ប៉ុន្តែអ្នកកន្ទ្រឹមបុរាណមានការគោរព។ កន្ទ្រឹមសម័យអត់មានការសំពះគ្រូផងហ្នឹង តែកន្ទ្រឹមបុរាណមានការគោរពគ្រូ។ សំខាន់យើងមិនដែលចេះដោយខ្លួនឯងទេ គឺត្រូវតែមានគ្រូ។ កន្ទ្រឹមសម័យបើកចាក់ៗ ដើម្បីសើចសប្បាយតែប៉ុណ្ណឹងឯង។ កន្ទ្រឹមបុរាណនៅសុរិន្ទនៅសល់មិនដល់ ១០ ក្រុមផង»។
លោក ជ័យ មង្គល អះអាងថា កន្ទ្រឹមបុរាណនេះ មានប្រវត្តិយូរលង់ណាស់មកហើយ បើផ្អែកតាមសិលាចារឹកមួយផ្ទាំងនៅខេត្តច័ន្ទបុរី ប្រទេសថៃ បច្ចុប្បន្ន។ លោកបន្តថា កន្ទ្រឹមបុរាណត្រូវបានអ្នកស្រុកសុរិន្ទយកមកប្រគំក្នុងពិធីជាច្រើន ចាប់តាំងពីមនុស្សកើតរហូតដល់ស្លាប់ មានដូចជា ពិធីបង្កក់កូន ពិធីរៀបការ ពិធីបំបួស និងពិធីបុណ្យសពជាដើម។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្វីដែលអ្នកស្រាវជ្រាវរូបនេះ កំពុងព្រួយបារម្ភនោះ គឺការបាត់បង់កន្ទ្រឹមបុរាណ ដែលជាសិល្បៈវប្បធម៌ដ៏មានតម្លៃបន្សល់ទុក្ខពីបុព្វបុរសខ្មែររាប់ពាន់ឆ្នាំមកហើយ ហើយកាន់តែសង្វេគទៀតនោះ គឺតន្ត្រីបុរាណនេះ មិនទទួលបានការចាប់អារម្មណ៍ពីសំណាក់ស្ថាប័នពាក់ព័ន្ធនៅកម្ពុជាប៉ុន្មាននោះទេ។
លោក ជ័យ មង្គល អះអាងថា លោកធ្លាប់បានធ្វើដំណើរទៅកម្ពុជាជាច្រើនដង ដើម្បីស្វះស្វែងរកការជួយអភិរក្សកន្ទ្រឹមបុរាណនេះ ពីសំណាក់ក្រសួងវប្បធម៌ និងវិចិត្រសិល្បៈ មហាវិទ្យាល័យតូរ្យតន្ត្រី និងអង្គការសិល្បៈនានានៅកម្ពុជា ក៏ប៉ុន្តែការប្រឹងប្រែងរបស់លោក មិនបានទទួលលទ្ធផលអ្វីនោះទេ ព្រោះស្ថាប័នទាំងនោះមិនខ្វាយខ្វល់ ឬអើពើនឹងរឿងនេះឡើយ៖ «បើយើងគិតថា នេះជារបស់ខ្មែរហេតុអ្វីយើងមិនជួយថែរក្សា ? យើងខ្មែរតែមាត់ហ្នឹង ! នេះជាបញ្ហាខ្មែរមិនខ្វល់ពីខ្មែរ។ ខ្ញុំទៅ ( ស្រុកខ្មែរ ) ប៉ុន្មានដងហើយ គេក៏ស្គាល់មុខខ្ញុំហើយដែរ ខ្ញុំមិនចង់និយាយរឿងដដែលៗច្រើនដងនោះទេ នាំតែមើលមុខគ្នាមិនចំ។ ពិបាកណាស់ យើងទៅសុំគេនូវអ្វីដែលគេមិនត្រូវការ។ យើងប្រាប់គេថា ជ្រុះកាបូប យើងខំរត់តាមគេ ថានេះកាបូបរបស់អ្នក យកទៅវិញទៅ គេក៏តបវិញថា ខ្ញុំមិនយកទេ។ តើយើងធ្វើយ៉ាងម៉េច ? ចំណែកអ្នកភ្លេងកន្ទ្រឹមបុរាណនៅសុរិន្ទនេះ គាត់ព្រម គាត់ចង់បង្ហាត់ណាស់ ខ្លាចបាត់របស់ដែលជាកេរដូនតា។ ទោះជាឱ្យគាត់ទៅបង្ហាត់ដល់ភ្នំពេញ ក៏គាត់ព្រមទៅដែរ ប៉ុន្តែគេ មិនខ្វល់ផងនោះ តើនឹងឱ្យខ្ញុំទៅជំរុញបែបណា។ បើគេ មិនយកទៅហើយ យើងទៅនិយាយច្រើនពេកគេក៏នឹងខឹងស្អប់យើងថែមទៀត»។
អ្នកស្រាវជ្រាវខ្មែរសុរិន្ទរូបនេះ បញ្ជាក់ថា អ្វីដែលលោកអាចធ្វើបានដើម្បីជួយអភិរក្សកន្ទ្រឹមខ្មែរបុរាណនេះ គឺជួយទាក់ទងអ្នកដែលចង់ឃើញកន្ទ្រឹមបុរាណឱ្យបានទៅមើលការសម្ដែងនៅតាមភូមិរបស់អ្នកស្រុក និងការថតវីដេអូកន្ទ្រឹមបុរាណទុកជាឯកសារសម្រាប់មនុស្សជំនាន់ក្រោយ៕
កំណត់ចំណាំចំពោះអ្នកបញ្ចូលមតិនៅក្នុងអត្ថបទនេះ៖
ដើម្បីរក្សាសេចក្ដីថ្លៃថ្នូរ យើងខ្ញុំនឹងផ្សាយតែមតិណា ដែលមិនជេរប្រមាថដល់អ្នកដទៃប៉ុណ្ណោះ។