Nam Nguyên trình bày vấn đề này.
Không phải ngẫu nhiên Saigon Giải Phóng một tờ báo Đảng lại mô tả tình trạng lúa tồn đọng, mất giá ở vùng đồng bằng sông Cửu Long là ‘Đến hẹn lại ế’. Cái tựa bài làm cho người nông dân thấm thía hoàn cảnh của mình:
“Tôi còn nhớ coi báo thấy nói khôi hài ‘Đến hẹn lại ế’. Hiện nay tình hình giá còn thấp lắm, chưa tới mức chính phủ đưa ra giá sàn 3.800đ/kg, ở đây có người bán được 3.700đ-3.750đ, nhưng đa số không chịu bán.”
Nhiều vụ lúa đã qua với người dân Miền Tây, những lần thiên tai dịch bệnh rầy nâu vàng lùn lùn xoắn lá thiệt hại đã đành. Nhưng không ít lần lúa chín vàng rực những cánh đồng bất tận, thu hoạch về chất đầy sân đầy nhà nhưng giá lúa rớt dưới giá thành, hoặc muốn bán thương lái không mua. Hè thu 2008 nghiêm trọng nhất với hàng triệu tấn lúa ế, nay hè thu 2009 cũng trúng mùa và cũng lập lại tình trạng giá lúa xuống thấp. Năm nay Hiệp Hội Lương Thực VN theo định hướng của chính phủ triển khai mua gạo với giá tính ra tương đương giá lúa 3.800đ/kg để nông dân có lời 30%. Đợt 1 mua 400 ngàn tấn gạo vừa kết thúc trong tháng 8, qua tháng 9 Hiệp Hội loan báo mua thêm 500 ngàn tấn gạo nữa cũng với giá bảo đảm như đợt 1. Tuy vậy tình hình thực tế cho thấy giá lúa nông dân có thể bán vẫn thấp hơn nhiều so với giá loan báo.
Vấn nạn hệ thống kho trữ lúa gạo
Điệp khúc được mùa lúa ế đã và đang xảy ra sẽ có thể tiếp tục trong những năm sắp tới. Chúng tôi nêu câu hỏi này và được TS Lê Văn Bảnh, Viện trưởng viện lúa đồng bằng sông Cửu Long giải đáp:
Khó khăn lớn nhất là vấn đề kho tàng, hiện nay kho tàng của các doanh nghiệp rất là yếu kém.
TS Lê Văn Bảnh
“Khó khăn lớn nhất là vấn đề kho tàng, hiện nay kho tàng của các doanh nghiệp rất là yếu kém. Do đó nếu doanh nghiệp có kho tàng tốt trữ được nhiều, thứ hai là có nguồn lực tài chính dồi dào thì về nguyên tắc, tới mùa vụ thu hoạch của nông dân các doanh nghiệp mua vào và tự phơi sấy tồn trữ đảm bảo chất lượng. Doanh nghiệp có sẵn nguồn hàng dự trữ trong tay tới thời điểm thích hợp thì xuất đi, nguyên lý là như thế. Nhưng các doanh nghiệp ở đây rất yếu kém về kho tàng, năng lực tài chính có hạn, do đó họ để cho dân tự lo tồn trữ, đến khi họ ký được hợp đồng với nước ngoài thì họ mới bắt đầu mua để xuất đi và không mua trữ nhiều, cho nên tình trạng rất là khó khăn. Để giải quyết vấn đề này, vừa qua Nhà nước có hỗ trợ một số doanh nghiệp để xây dựng kho tàng, nhưng tiến độ đến giờ này thấy hơi chậm.’
Thật ra không phải đến nay vấn nạn về hệ thống kho trữ lúa gạo mới được nêu ra. Có thể nói đây là câu chuyện cũ của hơn 10 năm trước. Các chuyên gia ngành lương thực nhớ lại vụ đông xuân năm 1997 ở đồng bằng sông Cửu Long, đây là vụ lúa tốt nhất quanh năm, nhưng do bế tắc đầu ra nên đã tồn đọng tới 4 triệu tấn lúa hàng hóa. Chính phủ lúc đó đã chỉ đạo các ngân hàng hỗ trợ vốn cho ngành lương thực để mua gạo tồn trữ, giải quyết hết lượng lúa tồn đọng trong dân. Chỉ đạo này không khả thi, vì vào năm 1997 toàn vùng đồng bằng sông Cửu Long chỉ có các nhà kho có sức chứa tổng cộng chưa tới 400 ngàn tấn gạo, nếu doanh nghiệp mua vào mà không xuất bán được thì không còn chỗ chứa. Vụ đông xuân năm 1997 là một kinh nghiệm cay đắng cho nông dân đồng bằng sông Cửu Long, nông dân chỉ có khả năng trữ lúa không quá 2 tháng, trữ lâu hơn lúa ẩm mốc và hư hỏng.
Nhưng các doanh nghiệp ở đây rất yếu kém về kho tàng, năng lực tài chính có hạn, do đó họ để cho dân tự lo tồn trữ, đến khi họ ký được hợp đồng với nước ngoài thì họ mới bắt đầu mua để xuất đi và không mua trữ nhiều, cho nên tình trạng rất là khó khăn.
TS Lê Văn Bảnh
Câu chuyện cũ còn nguyên giá trị, vụ hè thu 2008 đã xảy ra tồn đọng lớn không kém vụ đông xuân 1997. Nhưng khả năng các kho chứa ở đồng bằng sông Cửu Long sau 11 năm cũng chỉ đạt 800 ngàn tấn, theo ý nghĩa có nơi có mái che có vách để chất gạo, chứ nhà kho đạt tiêu chuẩn về phơi sấy và tồn trữ dài ngày chỉ vào khoảng 35 ngàn tấn. Đầu năm 2009, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng chỉ đạo nâng năng lực kho chứa lương thực trên toàn quốc từ 2 triệu tấn lên 4 triệu tấn. Có một vài chỉ dấu cho thấy ngành lương thực bị thúc đẩy phải đầu tư vào kho bãi, ngày 19/2 Tổng Công Ty Lương Thực Miền Nam chính thức làm chủ đầu tư hệ thống kho tổng sức chứa 200 ngàn tấn tại chợ đầu mối lúa gạo Thốt Nốt Cần Thơ, đây là một dự án trì trệ nhiều năm vì vấn đề đền bù giải phóng mặt bằng gặp khó khăn. Ngoài ra hồi cuối tháng 5 vừa qua, Tổng Công Ty Lương Thực Miền Bắc cũng đã khởi công xây dựng tổng kho gạo lớn nhất ĐBSCL tại Đồng Tháp. Dự án này bao gồm kho chứa lương thực 45 ngàn tấn, và nhà máy chế biến gạo công suất 50 tấn/ngày, dự kiến hoàn thành vào cuối năm nay. Sau dự án này TCTLTMB sẽ đầu tư xây dựng mới 2 tổng kho ở An Giang và Kiên Giang.
Các giới chức nhà nước hy vọng khi các dự án hoàn tất, trong vài năm sắp tới vùng đồng bằng sông Cửu Long sẽ có hệ thống kho tân tiến sức chứa 500 ngàn tấn kể cả nhà máy phơi sấy xay xát. Theo các chuyên gia, hạt lúa mà nông dân Việt Nam thu hoạch không thua kém lúa Thái Lan cùng loại, nhưng hạt gạo Việt Nam sau khi chế biến lại xấu hơn hạt gạo Thái Lan. Đó là vì Việt Nam chế biến gạo từ lúa ướt, xay ra gạo mới sấy khô thành ra có chất lượng kém. Nếu ĐBSCL có đủ phương tiện để chế biến gạo theo qui trình thuận, thì phẩm chất hạt gạo sẽ được nâng lên rất nhiều. Qui trình thuận là doanh nghiệp mua lúa xử lý phơi sấy đạt ẩm độ chuẩn rồi mới xay xát lau bóng. Làm được vậy hạt gạo Việt Nam sẽ không còn bị ép giá về chất lượng.
Có thể là quá lý tưởng khi mong muốn các doanh nghiệp xuất khẩu đạt khả năng tồn trữ khoảng 5 triệu tấn gạo, là lượng gạo Việt Nam bán ra nước ngoài mỗi năm. Khi ấy niềm vui của người trồng lúa được trọn vẹn và doanh nghiệp xuất khẩu của Việt Nam có thể chọn thời điểm giá cả thích hợp để xuất khẩu đạt lợi nhuận cao.