Để cải thiện tình trạng này cần có sự đồng tâm giữa nhà nước nhà nông, nhà khoa học và doanh nghiệp.
Ruộng đất phân tán làm ăn riêng rẽ
Chính sách ruộng đất của nhà nước xã hội chủ nghĩa dẫn tới kết quả, nhiều dân cày có đất nhưng lại là những mảnh ruộng quá nhỏ bé. Ở miền Bắc sau khi những hợp tác xã thời bao cấp tan rã, phần lớn mỗi hộ nông dân chỉ canh tác vài sào ruộng. Ở miền Nam đặc biệt vùng đồng bằng sông Cửu Long, tình hình có sáng sủa hơn. Sau năm 1975 nhiều người cũng bị xén đất mất đất, nhưng nhiều nông dân được chế độ cũ cấp mỗi gia đình 3 ha ruộng, theo chính sách người cày có ruộng, vẫn giữ được đất canh tác.
Chính sách ruộng đất của nhà nước xã hội chủ nghĩa dẫn tới kết quả, nhiều dân cày có đất nhưng lại là những mảnh ruộng quá nhỏ bé.
Nhiều chủ điền của thời trước, đã nhanh tay chia tài sản ruộng đất cho con cháu, nên vẫn giữ được một phần điền sản của mình. Nhưng nói chung, mức trung bình của cả nước vẫn là mỗi hộ nông dân làm lúa canh tác chưa tới 1 ha.
Ruộng đồng phân tán nhỏ lẻ, mạnh ai nấy làm là chuyện thường tình, người nông dân trồng lúa vùng đồng bằng sông Cửu Long lý giải:
“Dân mình có tập quán từ xưa để lại, trồng cây gì nuôi con gì có giá trị thì nghiêng về đó. Làm lúa xuất khẩu cũng vậy, còn bây giờ trồng loại lúa giá trị cao mà nhà nước thu mua không đạt hiệu quả, thì dĩ nhiên nông dân quay về làm thứ gì năng suất cao để bù lỗ thất thoát vậy đó.”(Nông dân Tây Nam Bộ)
Với phương thức sản xuất riêng lẻ tùy thích như vậy, nên giá trị hạt gạo Việt Nam thấp hơn hẳn gạo cùng loại của Thái Lan năm bảy chục đô la một tấn là chuyện dễ hiểu. Khi nói tới
sản xuất lớn, hoặc ít ra là những vùng lúa nguyên liệu đồng nhất và những giống tốt chọn lọc, vấn đề cơ giới hóa phục vụ đồng ruộng được đặt ra.
Nhưng để sản xuất có hiệu quả đòi hỏi nhiều cải cách. Phó Giáo Sư Tiến Sĩ Phan Thanh Tịnh, Viện Trưởng Viện Cơ Điện Nông Nghiệp và Công Nghệ Sau Thu Hoạch ở Hà Nội nhận định:
“Đầu tiên là cơ sở hạ tầng, điều kiện để cơ giới hóa ở nông thôn đòi hỏi phải có thay đổi lại. Ruộng đất ở nông thôn phải có qui mô lớn, có đường đi lối lại cho thuận tiện, hệ thống thủy lợi phải tốt để có điều kiện cơ giới hóa tưới tiêu, khi nào cần tưới thì chủ động tưới, khi nào cần tiêu để đưa máy xuống thì có thể tiêu thoát nước đi được. Sau nữa công nghiệp chế tạo trong nước phải tốt hơn, để có thể có được những loại máy làm việc ổn định và hiệu quả, giá thành hạ cho nông dân và các cơ sở có thể mua được.”(PGS-TS Phan Thanh Tịnh)
Dân mình có tập quán từ xưa để lại, trồng cây gì nuôi con gì có giá trị thì nghiêng về đó. Làm lúa xuất khẩu cũng vậy, còn bây giờ trồng loại lúa giá trị cao mà nhà nước thu mua không đạt hiệu quả, thì dĩ nhiên nông dân quay về làm thứ gì năng suất cao để bù lỗ thất thoát vậy đó
Nông dân Tây Nam Bộ
Nhược điểm phải vượt qua
Đối với các nhược điểm trong sản xuất lúa gạo của Việt Nam, giải quyết vấn đề sản xuất tập trung để nâng cao giá trị hạt lúa, được xem như một trong các vấn đề phải vượt qua. TS Lê Đăng Doanh, chuyên gia kinh tế độc lập của Việt Nam nói tới những giải pháp khả thi:
“Điều này có thể vượt qua được, trước hết bằng những mô hình hợp tác xã dịch vụ, tức là người nông dân vẫn canh tác nhưng họ có thể hợp tác với nhau trong những khâu như cung ứng vật tư nguyên liệu, rồi hợp tác với nhau trong khâu thu mua bán sản phẩm, điều này đã được áp dụng ở một số nơi.
Điều này có thể vượt qua được, trước hết bằng những mô hình hợp tác xã dịch vụ, tức là người nông dân vẫn canh tác nhưng họ có thể hợp tác với nhau trong những khâu như cung ứng vật tư nguyên liệu, rồi hợp tác với nhau trong khâu thu mua bán sản phẩm, điều này đã được áp dụng ở một số nơi.
TS Lê Đăng Doanh
Ngoài ra cần phải tiến tới tích tụ ruộng đất để cho người nông dân thay vì canh tác 1 ha có thể tiến tới canh tác 5 ha. Muốn làm như vậy phải thu hút lao động dư thừa trong nông nghiệp chuyển sang những ngành sản xuất phi nông nghiệp khác, như dịch vụ, như sản xuất công nghiệp thủ công mỹ nghệ…đó là những việc rất cần làm của nông nghiệp Việt Nam.”(TS Lê Đăng Doanh)
Người nông dân đồng bằng sông Cửu Long mà chúng tôi hỏi chuyện, đặt vấn đề ai là người có đủ thẩm quyền để thực hiện việc tập trung sản xuất đem lại lợi nhuận cao cho nông dân:
“Nếu nhà nước tập trung đầu tư hợp tác xã, hoặc doanh nghiệp lớn đứng ra bao tiêu sản phẩm cho mình, để mình có ‘siêu lợi nhuận’ thì tôi chấp nhận liền, tôi tham gia liền.” (Nông dân đồng bằng sông Cửu Long)
Cách đây nhiều năm chính phủ đã phê duyệt kế hoạch 1 triệu 300 ngàn ha lúa chất lượng cao, gồm 1 triệu ha ở đồng bằng sông Cửu Long và 300 ngàn ha ở đồng bằng sông Hồng. Tuy nhiên cho đến nay, kế hoạch này có kết quả rất hạn chế nếu không muốn nói là phá sản. Thực tế khó khăn từ vấn đề tập trung ruộng đất sản xuất đồng loạt cùng một giống lúa, cho đến hợp đồng bao tiêu sản phẩm. Cả doanh nghiệp lẫn nông dân đều phá hợp đồng nếu tình hình thị trường biến động. Theo ghi nhận chỉ có một số dự án vùng lúa nguyên liệu của doanh nghiệp tư nhân đạt kết quả, nhưng với những diện tích còn rất khiêm tốn. Các chuyên gia cho rằng để giải quyết vấn đề cần có một cuộc cách mạng nông nghiệp ở Việt Nam, sự thay đổi tư duy của nông dân, doanh nghiệp và nhất là chính sách đất đai của Nhà nước.