Hội nghị Siem Reap - Một thỏa hiệp mong manh (Phần 2)

Thủ phạm Xayaburi?

Cho dù giai đoạn tham khảo trước / Prior Consultation trong tiến trình PNPCA chưa hoàn tất, tháng 07, 2010 nhưng Thái Lan vẫn cứ chính thức ký kết hợp đồng với chánh phủ Lào mua điện từ đập Xayaburi qua công ty EGAT / Electricity Generating Authority of Thailand. [1,2]

Ngày 1 tháng 12 năm 2011, chỉ một tuần lễ trước hội nghị của Hội Đồng Ủy Hội Sông Mekong / MRC Council tại Siem Reap, Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Thái Lan Preecha Rengsomboonsuk đã khẳng định: “Lào có quyền xây con đập nằm trong lãnh thổ mình. Chúng tôi sẽ không chống đối dự án con đập [Xayaburi]; nhưng nếu con đập gây ảnh hưởng nào tác hại trên môi trường thì chánh phủ Lào phải chịu mọi trách nhiệm.”

Nhưng không ai khác hơn là chính các nhóm lợi ích và tài phiệt Thái Lan đã chủ động đứng phía sau thúc đẩy dự án Xayaburi tiến tới. Điều mà chính nhà nước Lào thì không đủ khả năng làm. Thái Lan là đạo diễn chính của dự án đập Xayaburi: từ đảm trách thiết kế, đến tài trợ 3.5 tỉ MK tổn phí xây đập, rồi xử dụng cả nguồn điện sản xuất từ con đập ấy. Đó là các thế lực tài phiệt Thái Lan bao gồm 4 ngân hàng lớn: Kasikorn Bank, Bangkok Bank, Krung Thai Bank và Siam Commercial Bank và đại công ty xây đập là Thai Construction Company Ch. Karnchang. Đến như vậy mà Thái Lan thì vẫn cứ chối bỏ phần liên đới trách nhiệm của chính mình.

Tưởng cũng nên nói thêm, chính người dân Thái Lan cũng đang là nạn nhân của những con đập thủy điện trên đất nước họ, chỉ có khác với các cộng đồng cư dân Lào và Việt Nam là họ có tiếng nói, tuy rằng tiếng nói ấy không phải luôn luôn được lắng nghe.

Tom Fawthrop đạo diễn thực hiện cuốn phim tài liệu “Where have all the fish gone” đã xem tranh chấp trên Lancang-Mekong là một trận chiến” giữa phe đầu tư khai thác thủy điện và cư dân trong lưu vực. [12]

Kirk Herbertson, thuộc tổ chức Mạng Sông Quốc tế / International Rivers Network, khi nói tới mối liên hệ của Thái Lan và con đập Xayaburi, đã đưa ra một so sánh rất tượng hình: nó giống như một vụ cướp ngân hàng mà Thái Lan là kẻ soạn thảo kế hoạch, chiêu tập băng đảng, mua súng ống, thực hiện vụ cướp xong thì phụ trách lái xe đào tẩu và chiếm giữ hầu hết phần của cải cướp được. Quan tòa chắc chắn không thể chỉ xử tội kẻ cầm súng mà phải kết tội kẻ chủ mưu và đồng lõa. Do đó, cho dù con đập nằm trong đất nước Lào nhưng Thái Lan mới là kẻ thực sự chịu trách nhiệm nếu dự án con đập Xayaburi vẫn cứ tiến hành. [3]

Tưởng cũng nên nói thêm, theo nhận định Mạng Lưới Sông Quốc tế / IRN thì Thái Lan thực sự không có nhu cầu cấp thiết cần tới nguồn điện đắt giá từ con đập Xayaburi. [5]

Thái Lan chỉ sau Trung Quốc

Trong tiến trình hủy hoại sông Mekong, không chỉ có Trung Quốc với chuỗi đập thượng nguồn / Lancang-Mekong Cascades; Thái Lan cũng đã để lại dấu tay / fingerprint khắp nơi. Tưởng cũng nên nhắc lại ở đây, rất sớm từ đầu thập niên 90, cũng chính Thái Lan đã có hai kế hoạch táo bạo nhằm chuyển dòng lấy nước từ con Sông Mekong.

Dự án Kong-Chi-Mun: từ 1992, Thái đã có một kế hoạch dẫn thủy lớn lao với tổn phí lên tới 4 tỉ Mỹ kim nhằm lấy nguồn nước từ khúc sông Mekong gần Nong Khai để chuyển về các con đập trên hai con sông Chi và sông Mun qua một hệ thống ống dẫn / aqueduct khổng lồ dài 200 km. Nước sông Mekong sẽ được dùng cho việc “cứu hạn” những cánh đồng lúa nằm trong lưu vực hai con sông này. Dự án KCM, hiển nhiên đe dọa nghiêm trọng trên dòng chảy sông Mekong, nên Việt Nam đã lên tiếng phản kháng. Lào Cam Bốt cũng bày tỏ mối quan ngại, vì kế hoạch chuyển nước sẽ khiến con sông cạn dòng. [8]

Dự án Kok-Ing-Nan: chỉ hai năm sau, từ 1994, Thái Lan có thêm một kế hoạch lớn thứ hai: lấy nước từ hai phụ lưu lớn sông Mekong là sông Kok và sông Ing vùng Chiang Rai bắc Thái. (7) Đây là một dự án táo bạo, tổn phí lên tới 1.5 tỉ Mỹ kim, chuyển nước từ hai phụ lưu sông Mekong cho chảy qua những đường hầm / tunnels khổng lồ dài hơn 100 km vào con sông Nan [là một phụ lưu của sông Chao Phraya]. Lượng nước từ hai con sông Kok và sông Ing còn được tiếp cho con đập lớn Sirikit, quanh năm thiếu nước. Nước từ hồ chứa Sirikit không chỉ hoạt động phát điện mà còn cung cấp nước tưới cho những cánh đồng bao la vùng châu thổ Sông Chao Phraya đang bị khô hạn, và cả cung ứng nước cho các khu kỹ nghệ và 10 triệu cư dân sống ở thủ đô Bangkok. [8]

Cho dù cả ba nước lân bang Việt Nam, Lào, Cam bốt có lên tiếng phản đối, thì Thái Lan cũng vẫn cứ ngang nhiên từng bước thực hiện kế hoạch của mình.

Pak Mun và Thang Cá: cũng năm 1994, Thái Lan hoàn tất thêm đập Pak Mun 136 MW trên sông Mun, một phụ lưu của sông Mekong trong lãnh thổ Thái, có thể nói đây là mẫu con đập thủy điện đầu tiên của Thái Lan và của cả Đông nam Á có thiết kế thêm thang cá / fish ladder. Đó là chuỗi những bậc thang cao dần với giả thiết cá sẽ nhảy lên các bậc thềm này để vượt qua bức tường chắn của con đập. Nhưng các loài cá sông Mekong chẳng phải là chủng loại cá Salmon biết vượt thác nhảy bậc và leo thang về nguồn, nên Pak Mun đã chứng tỏ là một tai họa môi sinh / ecological disaster cho cá và cộng đồng cư dân trong lưu vực sông Mun. Đã có những cuộc biểu tình liên tục của ngư dân và nông dân Thái đòi phá bỏ con đập.

Nay cũng vẫn mẫu thang cá vô dụng ấy, được đưa vào thiết kế cho con đập dòng chính Xayaburi như một trang trí thay vì là một đáp số cho những đoàn di ngư ở một quy mô lớn lao hơn rất nhiều. Đặng Thùy Trang thuộc tổ chức Quỹ Động Vật Hoang Dã / WWF trong chương trình phát triển thủy điện bền vững ở Lào đã phát biểu: “Chúng ta không nên dùng sông Mekong như phòng thí nghiệm để trắc nghiệm kỹ thuật này.”

Hơn thế nữa, theo tường trình của Ủy Hội Sông Mekong thì tiềm năng phát điện của con đập Xayaburi cũng mau chóng sút giảm vì trữ lượng phù sa tích đọng sẽ làm cạn hồ chứa.

Một tinh thần sông Mekong

Hội nghị Siem Reap đã diễn ra trong hoài nghi. “Cảnh đồng sàng dị mộng” đã phủ chụp lên những đám mây đen với những dấu hỏi lớn, khởi đầu một khủng khoảng niềm tin trong nỗ lực hợp tác vùng để bảo vệ hệ sinh thái của con sông Mekong.

Do Mekong là một Con Sông Quốc Tế / International River, thì mọi khai thác nguồn tài nguyên của dòng sông ấy cho nhu cầu phát triển – đó phải là những bước khai thác bền vững thay vì hủy hoại và các bước phát triển của mỗi quốc gia cần có sự hài hòa với phát triển trong toàn vùng – thay vì bằng cái giá rất đắt phải trả của các nước lân bang.

Liên Hiệp Quốc 1997 đã thông qua bộ luật “The United Nations Convention on the Law of the Non-Navigational Uses of International Water Courses” xem nguyên tắc “không gây thiệt hại đáng kể cho các nước khác” (not to cause significant harm to other riparians) và nguyên tắc “sử dụng hợp lý và công bình” (reasonable and equitable utilization) để làm nền tảng thỏa hiệp giữa các dân tộc. [12]

Xayaburi, con đập dòng chính đầu tiên vùng hạ lưu sông Mekong, đang là một vấn nạn lớn cho chính tương lai ra sao của người dân Lào chưa có lời giải đáp và cả khả năng “gây thiệt hại đáng kể cho các nước khác” cho các cộng đồng cư dân xuyên quốc gia trong toàn lưu vực. Tìm ra được một giải pháp đồng thuận cho mọi quốc gia trong vùng Hạ Lưu với “Tinh Thần Sông Mekong” như một mẫu số chung, sẽ là một thử thách lớn nhất.

Với thời gian, làm sao hàn gắn được lòng tin cậy đang bị sứt mẻ, để tiến tới được một Tinh Thần Sông Mekong như một mẫu số chung, nối kết các quốc gia trong vùng. Điều ấy cũng đòi hỏi giới lãnh đạo có tầm nhìn xa, biết hướng tới sự thịnh vượng cho toàn vùng thay vì chỉ thấy mối lợi cục bộ trước mắt nhưng với cái giá lâu dài phải trả của chính mình và của các nước lân bang. Một dòng chính Mekong không bị nghẽn mạch vì những con đập ít nhất trong vòng một thập niên [ 2010 – 2020 ] theo yêu cầu của toán đặc nhiệm SEA / Lượng Giá Môi Sinh Chiến Lược của Ủy Hội Sông Mekong phải được coi là một một thành quả thắng lợi cho mọi phía / Win-Win Strategy, cho mọi quốc gia trong lưu vực. Khoảng thời gian 10 năm ấy sẽ được vận dụng để khảo sát thêm nhằm gia tăng sự hiểu biết về hệ sinh thái phức tạp và cũng rất mong manh của lưu vực sông Mekong cùng với ảnh hưởng tác hại của những dự án đập có thể gây ra. Xa hơn nữa, là có thể tìm được giải pháp thay thế cung ứng nguồn điện mà không cần tới những con đập dòng chính / mainstream dams. [6]

Với tầm nhìn của thiên niên kỷ, duy trì một hệ sinh thái phong phú của cả hành tinh này cũng là bảo vệ một nền văn minh rất đa dạng và lâu đời của con sông Mekong, mà không mối lợi lộc ngắn hạn nào có thể vội vàng đem ra đánh đổi.

Ngô Thế Vinh
California 12/25/2011



Tham Khảo:
1/ Further study on impact of Mekong mainstream development to be conducted, say Lower Mekong Countries; MRC Siem Reap, Cambodia, 8th Dec 2011, http://www.mrcmekong.org/news-and-events/news/further-study-on-impact-of-mekong-mainstream-development-to-be-conducted-say-lower-mekong-countries/
2/ Mekong Governments Delay the Xayaburi Dam Pending Further Study – Civil Society Demands Clear Commitment from Laos to Stop All Construction Activities; Press Release Dec 8, 2011 http://www.internationalrivers.org/en/2011-12-8/mekong-governments-delay-xayaburi-dam-pending-further-study
3/ Guilty as the Getaway Driver? Thailand and the Xayaburi Dam; Kirk Herberson, Dec 05, 2011 http://www.internationalrivers.org/en/blog/kirk-herbertson/2011-12-5/guilty-getaway-driver-thailand's-role-xayaburi-dam
4/ Can Damming the Mekong Power a Better Life to Laos? – Mayhem on The Mekong; Brendan Brady/ Xayaburi Province Aug 12, 2011 http://www.time.com/time/world/article/0,8599,2088013,00.html
5/ Power from Xayaburi Not Needed in Thailand – Alternative Plan shows Thailand can meet future energy needs with cheaper, cleaner options; International Rivers, December 3, 2011 http://www.internationalrivers.org/en/node/7012
6/ Strategic Environment Assessment of Mainstream Dams; Mekong River Commission, Vientiane, Lao PDR, Aug 17, 2010 – Dec 31, 2010 http://www.mrcmekong.org/news-and-events/consultations/strategic-environmental-assessment-of-mainstream-dams/
7/ Mekong The Occluding River, Drawing Blood from the Earth; Ngô Thế Vinh, iUniverse, Inc, New York 2010 pp. 240-247, www.amazon.com
8/ Analysis: No Stopping Big Hydro Projects, Despite Lao Veto/ Reuters; Niluksi Koswanage, Kuala Lumpur Wed Dec 14, 2011 http://www.reuters.com/article/2011/12/14/us-dams-idUSTRE7BD0GN20111214
9/ Inevitable, or in Limbo? A Dam for the Mekong; Rachel Nuwer, Dec 14, 2011 http://green.blogs.nytimes.com/2011/12/14/inevitable-or-in-limbo-a-dam-for-the-mekong/
10/ The 18th Meeting of the Mekong River Commission Council; Siem Reap, Cambodia , 7th Dec 2011 - 9th Dec 2011 http://www.mrcmekong.org/news-and-events/events/the-18th-meeting-of-the-mekong-river-commission-council/
11/ Testimony of Aviva Imhof, Campaign Director, International Rivers Before the Senate Committee on "Challenge to Water and Security in Southeast Asia", Sept 23, 2010 http://foreign.senate.gov/imo/media/doc/Imhof.pdf
12/ Lancang-Mekong Initiative; A foundation for the long term cooperation and prosperity for China and ASEAN, Phạm Phan Long http://www.vietecology.org/Article.aspx/Article/64#

Theo dòng thời sự:

• Chính phủ Miến quyết định ngưng xây đập Myitson
• Miến Điện ngưng xây đập làm Trung Quốc nổi giận
• Ai sẽ chịu trách nhiệm thiệt hại nếu đập Xayaburi gây ra? (phần1)
• Ai sẽ chịu trách nhiệm thiệt hại nếu đập Xayaburi gây ra? (phần 2)
• Lào quyết định tạm ngưng xây đập thủy điện Xayaburi
• Hoãn xây đập Xayaburi chưa phải đã hết lo
• Các nước láng giềng phản đối Lào xây đập Xayaburi
• Phiên họp đặc biệt về dự án đập Xayaburi của VUSTA
• Kêu gọi Lào hủy bỏ công trình thủy điện Xayabury
• Các dự án xây đập thủy điện đe dọa sông MeKong
• Thủy điện bức hại sông MeKong