Điều này chứng tỏ Trung Quốc từng có người đi biển tài ba, nhưng vì sao lại bỏ quên sức mạnh hải quân để đến nỗi bị ngoại quốc phương xa xâm lăng, xâu xé?
Nhà tư vấn kinh tế Nguyễn Xuân Nghĩa, cũng là nhà nghiên cứu sâu rộng về lịch sử, văn hóa, chính trị Trung Quốc, có thể đưa ra một giải thích về câu hỏi đó vì liên quan đến Việt Nam và các anh hùng dân tộc Lê Lợi, Nguyễn Trãi. Giữa bối cảnh Trung Quốc nối lại giấc mộng bá chủ đại dương khi xưa, chuyện xưa khiến ta nhớ tới chuyện nay qua phần trao đổi của Việt-Long với ông Nguyễn Xuân Nghĩa sau đây.
Mộng bá chủ đại dương
Việt Long: Trước hết, thưa ông, bảy chuyến hải hành của Đô đốc Trịnh Hoà thời Minh bên Tàu là như thế nào. Mục tiêu
và kết quả ra sao, mà vì sao lại chấm dứt?
Nguyễn Xuân Nghĩa: Về đại thể, Trung Quốc lỡ hẹn với lịch sử chừng 600 năm, nay đang nối lại giấc mơ xưa là trở thành đại cường hải dương thay vì chỉ là đại cường lục địa như trong mấy ngàn năm lịch sử của họ.
Và thứ hai, cái hẹn ấy lại có thể bước qua đầu Việt Nam vì nơi duy nhất Trung Quốc có thể bành trướng được, do địa dư hình thể, chính là Việt Nam. Trong tinh thần ấy, ta nên nhìn lại chuyện Trịnh Hoà và yếu tố Việt Nam khiến Âu Châu chứ không phải Trung Quốc đã thành bá chủ hải dương. Đây là một câu chuyện rất ly kỳ mà cũng là thời sự.
Việt Long: Ông cho rằng chính Việt Nam đã cắt đứt giấc mộng bá chủ hải dương của Trung Quốc vào sáu thế kỷ trước, ông có thể chứng minh điều đó?
- Thưa đúng là Việt Nam có góp phần cho tai nạn lịch sử ấy của Trung Quốc. Muốn thấy rõ, ta nên nhắc lại lịch sử của hai nước hơn 600 năm trước. Thời ấy, Chu Nguyên Chương vừa chấm nhà Nguyên Mông và lập nên nhà Minh vào năm 1368, dưới tên Minh Thái tổ, niên hiệu Hồng Võ và trị vì đến năm 1398. Năm đó cũng là khi Hồ Quý Ly nắm quyền nhiếp chính và kết thúc nhà Trần.
Tại Trung Quốc, Minh Thái tổ truyền ngôi cho cháu nội là Chu Doãn Văn, làm vua đến 1402, niên hiệu là Kiến Văn. Nhưng người con thứ tư của Minh Thái tổ là Chu Lệ hay Chu Đệ đã cướp ngôi của cháu. Ông là Minh Thành tổ, lập ra thời Vĩnh Lạc từ 1402 đến 1424, và là người quyết định tấn công Việt Nam, tiêu diệt nhà Hồ vào năm 1407 khiến Việt Nam bị 10 năm Minh thuộc.
Nhưng, khi cướp ngôi mà không chắc người cháu là vua Kiến Văn đã chết hay chưa, lại nghe đồn rằng Kiến Văn đã trốn xuống Đông Nam Á, Minh Thành tổ mới sai Tam Bảo Thái giám Trịnh Hoà làm Đô đốc giong thuyền ra biển để xuống Đông Nam Á nghe ngóng tình hình. Đây là một trong nhiều lý do khiến vị Đô đốc người Hồi tên là Mã Tam Bảo đóng tầu ra khơi, lần đầu vào năm 1405. Năm đó, Nguyễn Trãi của ta mới 25 tuổi và ông Đô đốc này 34 tuổi.
Việt Long: Ông có thể nói thêm đôi chút vì lý lịch của ông Đô đốc Thái giám này không?
Các "bảo thuyền" của ông ta, có từ sáu đến tám cột buồm, có thể dài gấp đôi và có sức trọng tải gấp sáu các hải thuyền của Columbus ra khơi vào năm 1492.<br/>
Nguyễn Xuân Nghĩa: Ông ta là người Hồi giáo, tổ tiên xuất phát từ xứ Uzbekistan ngày nay, đã sống nhiều đời tại Vân Nam. Mã Tam Bảo là tên phiên âm từ Hồi giáo của Mahmud Shams.
Khi Chu Nguyên Chương tiêu diệt tàn dư Nguyên Mông tại Vân Nam vào năm 1381 thì Mã Tam Bảo bị bắt và bị thiến năm 11 tuổi, nhưng được Chu Lệ Vương là Minh Thành tổ sau này yêu quý mà đem về nuôi và cho đi học. Thái giám Mã Tam Bảo có công giúp Lệ Vương cướp ngôi của cháu, được vua ban tên Trịnh Hoà.
Mã Tam Bảo là người Hồi giáo, mà cha và ông đã từng hành hương tại Thánh địa Mecca tại xứ Saudi Arabia ngày nay, nên khá am hiểu về địa dư, địa đồ và lập ra căn cứ hải quân công xưởng gọi là Đông Xưởng để đóng tầu viễn duyên. Các "bảo thuyền" của ông ta, có từ sáu đến tám cột buồm, có thể dài gấp đôi và có sức trọng tải gấp sáu các hải thuyền của Columbus ra khơi vào năm 1492.
Việt Long: Bảy chuyến hải hành của Đô đốc Trịnh Hoà ngoài mục đích truy tìm vua Kiến Văn còn có mục tiêu gì khác?
Nguyễn Xuân Nghĩa: Chính yếu là phô trường đức sáng của Thiên tử nhà Minh qua việc trao đổi tặng vật với các nước gần xa, chứ chưa hẳn là thương mại hay bành trướng quân sự như Âu Châu sau này. Đây là khía cạnh khoa trương của nền văn minh Trung Hoa
Giấc mơ không thành
Việt Long: Thế vì sao những chuyến hải hành đầy hứa hẹn đó lại bị huỷ bỏ?
Nguyễn Xuân Nghĩa: Minh Thành tổ mất, con trai là Chu Cao Sí ở ngôi có một năm, cháu nội là Chu Chiêm Cơ lên ngôi từ năm 1425 với niên hiệu là Tuyên Đức. Các văn từ của Nguyễn Trãi trong "Quân trung Từ mệnh tập" gọi vị vua này là "thằng nhãi ranh Tuyên Đức"!
Hai năm sau thì 10 năm kháng chiến của ta kết thúc, năm 1427, khi Liễu Thăng bị chém bay đầu ở Lạng Sơn làm đại quân nhà Minh dưới quyền Vương Thông bị vây tại Đông Quan, tức là Thăng Long, đành phải đầu hàng.
Nhìn lại lịch sử nhà Minh, ta thấy triều đại Tuyên Đức bị khủng hoảng ở hai khía cạnh an ninh và kinh tế. Về an ninh, nhà Minh vẫn bị các bộ tộc Mông Cổ tấn công ở phương Bắc và tăng cường xây dựng Vạn lý Trường thành mà ta thấy ngày nay.
Con trưởng của Hồ Quý Ly là Hồ Nguyên Trừng có góp phần kỹ thuật cho việc chống lại quân Mông Cổ bằng cách cải tiến súng thần công. Hình như sau này ông lên tới chức vụ ngang hàng Thứ trưởng Quốc phòng là nhờ tài năng đó!
Minh Tuyên Đức ra lệnh cấm đóng tầu viễn duyên, không ai được có tầu có quá ba cột buồm. Từ cái lệnh gọi là "hải cấm" ấy, Trung Quốc nhường Đông hải cho... hải tặc, cho Nụy khấu, tức "giặc lùn" ám chỉ người Nhật,
Mặt khác, bị thất trận đầy tốn kém ở phương Nam dưới tay Lê Lợi, nhà Minh lâm vào khủng hoảng kinh tế. Các Nho thần bảo thủ thời ấy bèn viện dẫn lời đức Thánh Khổng là "cha mẹ còn tại thế mà mình đi xa thì là bất hiếu!" mà nói rằng chẳng có lý do gì khiến ta phải bành trướng ra ngoài, mà giong buồm ra biển!
Yếu tố chính là ý thức hệ, lồng bên dưới là an ninh và kinh tế mà cuộc kháng chiến của Việt Nam có góp phần đáng kể.
Kết cục, sau khi Trịnh Hoà qua đời và được thủy táng trong chuyến hải hành thứ bảy, Minh Tuyên Đức ra lệnh cấm đóng tầu viễn duyên, không ai được có tầu có quá ba cột buồm. Từ cái lệnh gọi là "hải cấm" ấy, Trung Quốc nhường Đông hải cho... hải tặc, cho Nụy khấu, tức "giặc lùn" ám chỉ người Nhật, và đấy là lúc xuất hiện loại người như Từ Hải, một tay cướp biển mà đòi vạch đôi sơn hà với nhà Minh Gia Tĩnh!
Tổng kết lại, từ giữa thế kỷ 15 trở đi Trung Quốc bế môn tỏa cảng và thu vét phương tiện phòng thủ để chỉ là cường quốc lục địa. Giấc mơ toàn cầu hoá của Trịnh Hoà coi như tan thành bọt biển và vài chục năm sau, Columbus xuất hiện cùng các nhà hải hành khác của Âu Châu làm thay đổi bộ mặt thế giới!...