គណបក្សនយោបាយដែលចូលរួមការបោះឆ្នោត បរាជ័យក្នុងការទាមទារឲ្យមានការកែប្រែសមាសភាពថ្នាក់ដឹកនាំគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត ហៅកាត់ថា គ.ជ.ប ឲ្យក្លាយជាស្ថាប័នមួយឯករាជ្យ និងអព្យាក្រឹតដែលភាគីពាក់ព័ន្ធ អាចជឿទុកចិត្តបាន។ មន្ត្រីសង្គមស៊ីវិលផ្នែកឃ្លាំមើលការបោះឆ្នោត ជំរុញឲ្យគណបក្សនយោបាយ គួរតែរួមគ្នាទាមទាររឿងនេះ ឲ្យបានផុសផុល។
គណបក្សនយោបាយមួយចំនួន សោកស្តាយដែលបរាជ័យក្នុងការទាមទារឲ្យមានការផ្លាស់ប្តូរថ្នាក់ដឹកនាំ គ.ជ.ប បច្ចុប្បន្នដែលភាគច្រើនជាមនុស្សមានទំនាក់ទំនង និងចេញពីគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា។គណបក្សទាំងនេះ ទទួលស្គាល់ថា ការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសក្រុមប្រឹក្សាឃុំ-សង្កាត់ខាងមុខនេះ គ្មានភាពសេរី ត្រឹមត្រូវ និងយុត្តិធម៌ពេញលេញនោះទេ ព្រោះ គ.ជ.ប បានបង្ហាញភាពលំអៀងទៅរកបក្សកាន់អំណាចតាំងពីដំណាក់កាលដំបូងមកម៉្លេះ។
អនុប្រធានគណបក្សភ្លើងទៀនលោក ថាច់ សេដ្ឋា ថ្លែងថា បន្ទាប់ពីការរៀបចំបោះឆ្នោតលើកដំបូងដែលរៀបចំដោយអ៊ុនតាក់ (UNTAC) កាលពីឆ្នាំ១៩៩៣ មក កម្ពុជាមិនដែលមានស្ថានប័នរៀបចំការបោះឆ្នោតឯករាជ្យ និងអព្យាក្រិតនោះទេ។ លោកបន្តថា ទោះបីជាពេលនេះ គណបក្សភ្លើងទៀនមិនទុកចិត្តលើស្ថាប័ន គ.ជ.ប ប៉ុន្តែគណបក្សប្រឆាំងមួយនេះ នៅតែតស៊ូចូលរួមប្រកួតប្រជែង ដើម្បីដណ្តើមយកអសនៈខ្លះសម្រាប់ឈរជើងការពារផលប្រយោជន៍ជាតិ និងប្រជាពលរដ្ឋ៖ «មិនមែនជាការងាយស្រួលទេ ក្នុងការតស៊ូរបស់យើង ដូចជាកាលដែលយើងបោះឆ្នោតតាំងពីឆ្នាំ៨៩ មក ក៏យើងមិនទុកចិត្តលើ គ.ជ.បដែរ។ ដូច្នេះយើងនៅតែខំប្រឹងចូលរួមដើម្បីធ្វើយ៉ាងម៉េចឲ្យបានសំឡេងខ្លះការពារប្រជាពលរដ្ឋ។ ឥឡូវយើងឃើញជាក់ស្តែងហើយ ៤ឆ្នាំជាងដែលគេរំលាយសង្គ្រោះជាតិ ឃើញទេដល់ពេលអត់មានបក្សប្រឆាំង គេធ្វើអ្វីស្រេចចិត្ត គេលែងដៃ។ បើសិនណាយើងបណ្តោយឲ្យគេទៀត ឃុំ-សង្កាត់គេយក១០០ភាគរយហើយ រាស្ត្រដេកចាំតែទឹកភ្នែកដេកចាំ តែបាត់បង់ទ្រព្យសម្បត្តិ»។
លោក ថាច់ សេដ្ឋា បន្តថា ក្រៅពីមិនទុកចិត្តស្ថាប័ន គ.ជ.ប ហើយនោះ គណបក្សភ្លើងទៀន ក៏ប្រឈមការបំភិតបំភ័យ ការគំរាមកំហែង និងការធ្វើទុក្ខបុកម្នេញច្រើនជាងគេពីសំណាក់អាជ្ញាធរពាក់ព័ន្ធ ដែលធ្វើឲ្យបេក្ខជននិងអ្នកសង្កេតការណ៍មួយចំនួន បានសុំលាឈប់វិញដើម្បីរក្សាសុវត្ថិភាព៖ «បង្កការលំបាកដល់យើងខ្លាំងមែនទៀន ភ្នាក់ងារសង្កេតការណ៍ដែលយើងរៀបចំបានហើយ គឺគេនៅតែគំរាម សំឡុតទិញទឹកចិត្តជាបន្តបន្ទាប់។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ សូម្បីតែបេក្ខជន ក៏គេនៅតែអូសទាញទិញទឹកចិត្ត ដូចឃើញស្រាប់ ហើយឲ្យចុះចូលអីហូរហែហ្នឹង ប៉ុន្តែយើងនៅតែបន្តការតស៊ូ យើងមិនចុះចាញ់ទេ ហើយប្រជាពលរដ្ឋនៅតែមានជំនឿលើគណបក្សភ្លើងទៀនផងជាសំខាន់»។
ទាក់ទង់នឹងរឿងនេះដែរ អនុប្រធានគណបក្សកែទម្រង់កម្ពុជាលោក អ៊ូ ច័ន្ទរ័ត្ន លើកឡើងថា គណបក្សរបស់លោកមិនសូវប្រឈមបញ្ហាធ្ងន់ធ្ងរដូចគណបក្សភ្លើងទៀនឡើយ ដោយសារដាក់បេក្ខជនតាមឃុំ-សង្កាត់បានចំនួនតិច។ ទោះជាយ៉ាងណា លោកពិនិត្យឃើញថា ស្ថានប័ន គ.ជ.ប សព្វថ្ងៃនេះ មិនទទួលបានទំនុកចិត្តពេញលេញពីពលរដ្ឋម្ចាស់ឆ្នោតឡើយ ព្រោះថ្នាក់ដឹកនាំ គ.ជ.ប ចេញពីគណបក្សកាន់អំណាច៖ «មន្ត្រីជាន់ខ្ពស់ចេញពីគណបក្សនយោបាយ មករៀបចំ គ.ជ.ប ដូច្នេះបើទោះជាយ៉ាងណា នៅតែមាននិន្នាការនយោបាយចឹង។ ទី២ ច្បាប់បោះឆ្នោតនេះនៅមានបញ្ហាច្រើនដូចជារឿងរំលាយគណបក្ស គឺជាបញ្ហា ហើយគណបក្ស ដែលមានទំនាក់ទំនងជាមួយទណ្ឌិតអីជាដើម អាចត្រូវបានរំលាយជាដើមគឺជារឿងមួយដែលជាបញ្ហា។ ដូច្នេះខ្ញុំយល់ឃើញថា បើទោះជាយ៉ាងម៉េចក៏ដោយ គណបក្សដែល ចូលរួមនេះមិនមានជម្រើសទេ។ បើសិនជាយើងទុកឲ្យគណបក្សកាន់អំណាចលោក លែងល្ខោនម្នាក់ឯង ដើរតួម្នាក់ឯង ដំណើរការប្រទេសមួយម្នាក់ឯង រឹតតែគ្រោះថ្នាក់ជាងដែលយើងមិនបានចូលរួមទៅទៀត»។
ចាប់តាំងពីមានការរំលាយគណបក្សប្រឆាំងនៅឆ្នាំ២០១៧ មក ស្ថាប័ន គ.ជ.ប រងការរិះគន់ថា លែងឯករាជ្យ បាត់បង់តម្លៃ និងក្លាយជាឧបករណ៍ផ្តាច់មុខរបស់គណបក្សកាន់អំណាច ដោយសារតែ គ.ជ.ប បានប្លន់អាសនៈគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ ចាប់ពីថ្នាក់មូលដ្ឋានដល់ថ្នាក់ជាតិ ដែលទទួលបានពីការបោះឆ្នោត យកទៅចែកឱ្យគណបក្សដទៃដែលចាញ់ឆ្នោត ជាពិសេសបក្សប្រជាជនកម្ពុជា។ ជាងនេះទៀត សមាសភាពថ្នាក់ដឹកនាំ គ.ជ.ប សរុបចំនួន ៩រូប ដែលត្រូវបានបង្កើតឡើងក្រោមកិច្ចព្រមព្រៀងនយោបាយរវាងគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា និងគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ នៅក្រោយការបោះឆ្នោតជាតិឆ្នាំ២០១៣ ក្នុងនោះ ៤រូបមកពីគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ៤រូបមកពីគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ ហើយម្នាក់ទៀតជាតួអង្គឯករាជ្យ ក៏ត្រូវបានរបបលោក ហ៊ុន សែន កម្ទេចចោលដែរ។
គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា បានឆ្លៀតឱកាសលើកបន្តុបមន្ត្រីរបស់ខ្លួន ៣នាក់បន្ថែមទៀត ចូលក្នុងសមាសភាពដឹកនាំរបស់ គ.ជ.ប ជំនួសថ្នាក់ដឹកនាំជាន់ខ្ពស់ ៣រូប កូតាគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ ក្នុងនោះរួមទាំង លោក រ៉ុង ឈុន ម្នាក់ផង បន្ទាប់ពីពួកគាត់សម្រេចលាឈប់ពី គ.ជ.ប។ ការលាឈប់នៅពេលនោះ ដោយសារតែពួកគាត់ចាត់ទុកថា ស្ថាប័ន គ.ជ.ប នេះ មិនបានបំពេញតួនាទីការពារឆន្ទៈរាស្ត្រនិងមិនបម្រើផលប្រយោជន៍រួមរបស់ជាតិ ដោយបានរួមដៃជាមួយបក្សកាន់អំណាចបំផ្លាញលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ។ លើសពីនេះ កាលពីខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២១ រដ្ឋសភាឯកបក្ស ក៏បានលើកបន្តុបលោក ប្រាជ្ញ ចន្ទ ដែលចេញមកពីជួរមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា និងមានកេរ្តិ៍ឈ្មោះអាស្រូវរឿងពុករលួយឲ្យធ្វើជាប្រធានថ្មីរបស់ស្ថាប័ន គ.ជ.ប ជំនួសលោក ស៊ិក ប៊ុនហុក។
ប្រធានគណបក្សឆន្ទៈខ្មែរលោក គង់ ម៉ូនីកា លើកឡើងថា សមាសភាព គ.ជ.ប ដែលចេញពីគណបក្សនយោបាយជាពិសេសចេញពីបក្សកាន់អំណាចនេះ មិនអាចធានាការរៀបចំការបោះឆ្នោតដោយសេរី ត្រឹមត្រូវ និងយុត្តិធម៌បានទេ។ លោកបន្តថា សូម្បីតែសមាសភាពគណៈកម្មការរៀបចំការបោះឆ្នោតនៅតាមខេត្តនិងឃុំ ក៏ត្រូវបានជ្រើសរើសមនុស្សដែលមានទំនាក់ទំនងឬនិនា្នការលម្អៀងទៅរកបក្សកាន់អំណាចដែរ។ ទោះជាយ៉ាងណា លោកបញ្ជាក់ថា មូលហេតុដែលគណបក្សឆន្ទៈខ្មែរបន្តចូលរួមការបោះឆ្នោតនេះ ព្រោះគ្មានជម្រើសផ្សេងដើម្បីផ្លាស់ប្តូរជាវិជ្ជមានឡើយ ហើយគណបក្សលោកនឹងនៅតែបន្តទាមទារឲ្យធ្វើកំណែទម្រង់ស្ថាប័នបោះឆ្នោតទៀត៖ «យើងចង់ឃើញមេដឹកនាំ គ.ជ.ប ដែលឯករាជ្យចេញពីអង្គការសង្គមស៊ីវិល។ ក្រៅពីសមាជិកថ្នាក់ជាតិរបស់ គ.ជ.ប នេះគឺថាយើងចង់ឃើញ សមាជិករបស់ គ.ជ.ប នៅថ្នាក់ក្រោមជាតិ ថា្នក់ខេត្ត ថ្នាក់ស្រុក ថ្នាក់ឃុំជាដើម ត្រូវតែជាសមាសភាពមួយដែលរើសពីអង្គការ ឬអ្នកឯករាជ្យណាមួយផងដែរ។ សព្វថ្ងៃនេះ គឺថា សមាសភាពរបស់ពួកគាត់ គឺជាគ្រូបង្រៀនឬមួយក៏អ្នកដែលជាប់ពាក់ព័ន្ធជាមួយនឹងគណបក្សកាន់អំណាច គឺគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា។ ដូច្នេះ ពួកគាត់ហាក់មានទំនោរច្រើននៅឡើយក្នុងការជួយគាំទ្រទៅគណបក្សកាន់អំណាច»។
គណបក្សនយោបាយដែលចូលរួមបោះឆ្នោតជ្រើសរើសក្រុមប្រឹក្សាឃុំសង្កាត់អាណត្តិ ទី៥ នេះ មានចំនួន ១៧គណបក្ស ប៉ុន្តែមានតែគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាប៉ុណ្ណោះដែលពេញចិត្តពេញថ្លើមចំពោះស្ថាប័នគ.ជ.ប សព្វថ្ងៃ។
កន្លងមក គណបក្សនយោបាយនានា រួមទាំងអង្គការសង្គមស៊ីវិលជាង ៦០ស្ថាប័ន បានទាមទារឱ្យរដ្ឋាភិបាលលោក ហ៊ុន សែន ធានាឱ្យបាននូវលក្ខខណ្ឌអប្បបរមា ៦ចំណុច ដើម្បីឱ្យការបោះឆ្នោតប្រព្រឹត្តទៅដោយសេរី និងយុត្តិធម៌។ ក្នុងនោះ ត្រូវធានាឱ្យ គ.ជ.ប ជាស្ថាប័នដែលអាចជឿទុកចិត្តបានដោយរក្សាសមាសភាពមកពីភាគីពាក់ព័ន្ធដូចមានចែងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ គឺ ៤រូបមកពីបក្សកាន់អំណាច ៤រូបទៀតមកពីបក្សគ្មានអាសនៈក្នុងសភា និង ១រូបពីខាងសង្គមស៊ីវិលជាដើម។ ទោះជាយ៉ាងណា ការទាមទាររបស់បក្សនយោបាយ និងអង្គការសង្គមស៊ីវិលទាំងនេះ មិនត្រូវបានមេដឹកនាំរដ្ឋាភិបាលឯកបក្ស យកចិត្តទុកដាក់ដោះស្រាយឡើយ។
ឆ្លើយតបរឿងនេះ អ្នកនាំពាក្យគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោតលោក ហង្ស ពុទ្ធា ថ្លែងការពារថា សមាសភាព គ.ជ.ប ត្រូវបានបង្កើតឡើងស្របតាមច្បាប់ដោយឆ្លងកាត់រដ្ឋសភា ហើយពួកគេមកពីគណបក្សណាក៏ដោយ ក៏ត្រូវតែគោរពនិងអនុវត្តតាមបទបញ្ជារបស់ គ.ជ.ប.ដែរ។ លោកបន្ថែមថា ចំពោះនីតិវិធីជ្រើសរើសមន្ត្រីនៅការិយាល័យបោះឆ្នោតវិញ គ.ជ.ប បានប្រកាសជាសាធារណៈហើយគ.ជ.ប មិនបានដឹងថា ពួកគេមកពីខាងណានោះទេ សំខាន់ឲ្យតែអ្នកទាំងនោះមានសមត្ថភាព និងពេលវេលាធ្វើការ៖ «សមាសភាព គ.ជ.ប ទោះបីជាមកពីខាងណាក៏ដោយ សំខាន់គោរពបទបញ្ជាផ្ទៃក្នុងហើយបទបញ្ជាផ្ទៃក្នុងមានតម្លាភាព ផ្សព្វផ្សាយជាទូទៅ ដើម្បីដាក់ឲ្យសមាភាព គ.ជ.ប ត្រូវតែអព្យាក្រឹតក្នុងការបំពេញតួនាទីរបស់ខ្លួន រហូតដល់ច្បាប់មិនអនុញ្ញាតសមាសភាពទាំង ៩នាក់ចេញទៅបោះឆ្នោតផង។ ការចោទប្រកាន់យ៉ាងណានោះ វាគ្រាន់តែជាទស្សនៈ ឬបញ្ចេញមតិប៉ុន្តែក្នុងស្ថានភាពជាក់ស្តែងសមាសភាពទាំង ៩នាក់បានបម្រើសេវាជូនបងប្អូនសម្រាប់ការបោះឆ្នោតហើយ»។
ផ្ទុយពីការលើកឡើងនេះ អ្នកឃ្លាំមើលការបោះឆ្នោត សង្កេតឃើញថា នៅពេលដែលសមាសភាពថ្នាក់ដឹកនាំស្ទើរតែទាំងអស់នៃស្ថាប័ន គ.ជ.ប ចេញមកពីគណបក្សកាន់អំណាចបែបនេះ ធ្វើឲ្យស្ថាប័នជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោតនេះ លែងមានយន្តការត្រួតពិនិត្យផ្ទៃក្នុង និងគ្មានទំនុកចិត្តពីគណបក្សនយោបាយដែលចូលរួមប្រគួតប្រជែងឡើយ។
អ្នកសម្របសម្រួលផ្នែកអង្កេត និងតស៊ូមតិនៃអង្គការខុមហ្រ្វែល (COMFREL) លោក កន សាវាង្ស មានប្រសាសន៍ថា សមាសភាព គ.ជ.ប បច្ចុប្បន្ននេះ មិនបានគោរពតាមទម្រង់ដូចមានចែងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញទៀតទេ។ លោកបន្តថា រឿងសមាសភាព គ.ជ.ប គឺជារឿងសំខាន់ ហើយបើទោះបីជាការជ្រើសរើសសមាសភាពនិងនីតិវិធីផ្សេងៗ របស់ គ.ជ.ប កន្លងមក ឆ្លងកាត់រដ្ឋសភាក្តី ប៉ុន្តែរដ្ឋសភាដែលមានតែគណបក្សកាន់អំណាច គឺមិនមានការត្រួតពិនិត្យ និងការជជែកដេញដោលឡើយ។ អ្នកឃ្លាំមើលការបោះឆ្នោតរូបនេះបន្តថា កន្លងមកមានគណបក្សនយោបាយតិចតូចដែលចូលរួមតាមដាន និងទាមទារឲ្យមានការកែប្រែនីតិវិធី និងសមាសភាព គ.ជ.ប៖ «ខ្ញុំគិតថា រឿងនីតិវិធីរឿងច្បាប់នេះ មិនអាចនឹងធ្វើមួយពីរបានទេត្រូវតែមានការចូលរួមទាំងអស់គ្នា ដើម្បីតស៊ូធ្វើម៉េចបង្ហាញទៅដល់ចំណុចដែលមានការចន្លោះប្រហោងហ្នឹងឲ្យមានការកែប្រែ។ ហើយជម្រើសដែលចូលរួមនេះ គឺជាការសម្រេចចិត្តរបស់គណបក្សនយោបាយក្នុងការចូលរួម។ ដូច្នេះសំខាន់ខ្លួនត្រូវតែដឹងហើយថា កាលណាចូលរួមក្នុងបរិបទនៃច្បាប់ដែលខ្លួនពេញចិត្ត ឬមិនពេញចិត្តនេះ គឺថា ខ្លួនត្រូវតែទទួលយកនៅក្នុងដំណើការនេះ»។
ដោយសារតែស្ថាប័ន គ.ជ.ប រងការរិះគន់ថា ជាស្ថាប័នសេនាធិការរបស់គណបក្សកាន់អំណាចក្រោយរំលាយគណបក្សសង្គ្រោះជាតិនោះ ប្រទេសលោកសេរីរួមមាន សហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពអឺរ៉ុបជាដើម បានផ្ដាច់ជំនួយទាំងអស់លែងផ្ដល់ឲ្យ គ.ជ.ប និងឈប់បញ្ជួនអ្នកសង្កេតការណ៍ទៀតផង។ ថ្មីៗ នេះ សហភាពអរ៉ុប ក៏បានព្រមានដកហូតប្រព័ន្ធអនុគ្រោះពាណិជ្ជកម្ម EBA ទាំងស្រុង បើរកឃើញថា ការបោះឆ្នោតនេះ មានភាពអយុត្តិធម៌។ មកទល់ពេលនេះ ក្រុមប្រទេសប្រជាធិបតេយ្យធំៗ អង្គការជាតិនិងអន្តរជាតិ រួមទាំងគណបក្សនយោបាយផង នៅតែបន្តអំពាវនាវឲ្យរដ្ឋាភិបាលលោក ហ៊ុន សែន ស្តារលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ និងការគោរពសិទ្ធិមនុស្ស ព្រមទាំងធ្វើកំណែទម្រង់ស្ថាប័នបោះឆ្នោតឲ្យស្របតាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញឡើងវិញ ដើម្បីឲ្យការបោះឆ្នោតនេះ គ្មានបញ្ហា និងអាចទទួលយកបានពីភាគីពាក់ព័ន្ធ៕
កំណត់ចំណាំចំពោះអ្នកបញ្ចូលមតិនៅក្នុងអត្ថបទនេះ៖ ដើម្បីរក្សាសេចក្ដីថ្លៃថ្នូរ យើងខ្ញុំនឹងផ្សាយតែមតិណា ដែលមិនជេរប្រមាថដល់អ្នកដទៃប៉ុណ្ណោះ។