Amérikiliq yazghuchining neziridiki xitay

“Büyük ira” tor bétining yéqindiki sanigha amérika kaliforniye uniwérsitétining makro iqtisadshunasliq ilmi boyiche proféssori, xitay mesililiri mutexessisi hemde “Xitay-halaketning sewebkari” namliq kitabning aptorlirining biri grég awtiri (Greg Autry) heqqidiki “Amérikiliq yazghuchining neziridiki xitay” mawzuluq maqale bésildi.

Maqalide grég awtirining yéqinda kanada parlaméntida ötküzülgen xitay mesililiri boyiche muhakime yighinida xitayning nöwettiki siyasiy, iqtisadi hemde kishilik hoquq mesililiri heqqidiki mulahizisi bérilgen.

“Uzun yillardin buyan men we köpligen xitay mesililiri mutexessisliri qanche oylapmu tégige yételmeywatqan bir mesile shuki, xitay kommunist hakimiyiti dölet ichide öz xelqige shunche yamanliqlarni qiliwatqan, xelq'araliq sodida barliq neyrengwazliqlarni ishqa sélip qilche teptartmastin chet'el hökümetliri we shirketlirining axbaratlirini oghrilawatqan hemde ashkara halda herbiy teyyarliqlarni kéngeytiwatqan bolsimu, emma gherb jem'iyitining bu mesililerni körmigen'ge sélip ündimey turuwélishidin ibaret” dep bashlaydu awtiri özining mulahizisini.

Bir qanche yildin buyan dawamlishiwatqan xitay pulining qimmitini tengshesh heqqidiki talash-tartishlarda xitay hakimiyitining waqitni sozush hilisini ishqa séliwatqanliqini, shu sewebtin amérika we yawropa ellirining xitay bilen bolghan sodisida passip balans körülüwatqanliqini tekitligen aptor mundaq deydu: “Xitayda kommunist rehberlirining gézitlerde élan qilin'ghan sözlirining hemmisi heqiqet dep teshwiq qilinidu. Pakitning qandaq ikenliki hergiz nezerge élinmaydu. Xitay öz shirketlirige éksport sodisida toluqlima bérish qatarliq namuwapiq wasitilerni qollinish arqiliq her yili amérika we gherb soda shirketlirini bir qanche milyard dollarliq ziyanlargha uchritip kéliwatqan turuqluq ular yenila xelq pulining qimmitini muwapiq dep qarishidu.
Grég awtiri mundaq deydu: xitay kommunistliri ezeldin éghir bedel töleshlerge qarimastin barliq teshwiqat wasitilirini ishqa sélip, jama'et pikri teyyarlash arqiliq xitaydin ibaret dunyadiki eng chong mustebit döletning xelq'aradiki obrazini perdazlashqa urunup kelgen idi. Ular yene xitay hakimiyitining sepsetilirinila teshwiq qilidighan “Xitay géziti” hemde dunyaning hemme döletliride dégüdek quruwalghan kungzi instituti qatarliqlarni wasite qilip, chet'ellerde oquwatqan onminglighan xitay oqughuchilar hemde xitay köchmenlirini xitay kommunistik hakimiyitige sadiq bolushqa qistawatidu.

“Xitay-halaketning sewebkari” namliq kitabning aptorliridin biri bolghan grég awtiri chet'el shirketliri xitayda duch kéliwatqan mesililer heqqide toxtilip mundaq deydu: xitayda meblegh salghan chet'el shirketliri öz mehsulatlirini xitay bazarlirigha salmaqchi bolghanda, xitay da'iriliri bu shirketlerge qarita téxnikini ötünüp bérishke mejburlash, xitay terep békitken péréwot nisbitini qobul qilishqa mejburlash, hetta bilim mülük hoquqini oghrilash qatarliq rezil wasitilerni qollinidu. Nöwette xitay shirketliri teripidin oghrilan'ghan chet'el shirketlirining bilim mülük hoquqi déloliri yüzge yéqin bolup, chétilidighan omumi sommisi bir qanche on milyon amérika dollirigha yetken.

Uningdin bashqa, xitay hakimiyiti mehsulatlarning tennerxini töwenlitish meqsitide, ademning ishen'güsi kelmeydighan wasitilerni qollinip ékologiyining éghir derijide buzulushi hemde köpligen xitay ishchilirining ölüm-yitimlirige seweb boluwatidu. Dunya sehiye teshkilatining sanliq melumatlirigha asaslan'ghanda, xitayda her yili hawaning bulghinishidin ölüp kétidighanlarning sani 700mingdin ashidu. Kömür kanlirida yüz bergen téxnikiliq weqelerde ölüp kétidighan kan ishchilirining sani 2000 din ashidu. Mana bular xitay da'irilirining mehsulatning tennerxini töwenlitish meqsitide yolgha qoyghan namuwapiq bashqurush tüzümlirining aqiwiti.

Xitayning soda, insan hoquqi, herbiy ishlar hemde tekshürüsh tüzülmisi qatarliq mesililerni ayrim-ayrim halda söhbetlishish heqqidiki telipini amérika, kanada qatarliq gherb döletliri qet'iy ret qilishi lazim. Chünki, xitay da'irilirining istratégiyilik tedbirliri bu mesililer bilen chemberchas baghlan'ghan. Misalgha alsaq؛ xitay hakimiyiti tekshürüshni bahane qilip, xitayda yüz bériwatqan insan hoquqi depsendichiliki, türmilerdiki mehbuslar ishlepchiqarghan mehsulatlarni éksport qilish, ölümge höküm qilin'ghanlarning ichki ezalirini sétish sodisi qatarliqlarni pash qilghan Facebook hemde YouTube qatarliq gherb intérnét shirketlirining xitay bazarlirigha kirishige yol qoymaywatidu. Uningdin bashqa, xitay xelq pulining qimmitining uzun muddet töwen bolushi sewebidin dunya sodisi turaqsiz bolup, xitay bilen soda qiliwatqan barliq döletler jümlidin amérika, kanada hemde yawropa döletliri ghayet zor iqtisadi ziyanlargha uchrawatidu. Shuning üchün gherb döletliri ortaq tedbir qollinip, “Xitay géziti” hemde xitayning barliq radi'o, téléwiziye,intérnét qatarliq uchur-alaqe shirketlirining gherb bazarlirigha kirishige chek qoyush arqiliq xitayni gherbning uchur-alaqe shirketlirige qoyulghan cheklimilerni emeldin qaldurushqa hemde chet'el shirketlirining bilim mülük hoquqini qoghdashqa mejburlishi lazim.