Чәтәл анализчилири: уйғур мәсилиси билән мусулманлар мәсилисини бир йәргә қоюш анчә тоғра әмәс

Русийиниң “правдуру” тор бетидә елан қилинған “хитайға қарши шинҗаң бомбиси” дәп аталған мақалида уйғур елидә миллий зиддийәтниң өткүрлишиватқанлиқини һәм буниң уйғур райониниң 20 милйонлуқ аһалисиниң 40 пирсәнтини тәшкил қилған мусулман милләтләрниң, болупму уйғурларниң хитайларниң мәзкур райондики һөкүмранлиқиға қаршилиқиниң пат-пат күчийиватқанлиқидин келип чиқиватқанлиқи илгири сүрүлгән.

Русийә анализчиси вә хитайшунас евгений хакимуллин мәзкур гезиткә бәргән сөһбитидә хитай һөкүмитиниң бу районға селиватқан көп миқдардики мәбләғлири арқисида униң утуқлуқ раваҗлиниватқанлиқини, хитай йүргүзүватқан “данишмән” сиясити түпәйли көплигән мусулманларниң мустәқиллиққа интилиш арзусидин йирақлиқини көрситип мундақ дәйду: “хитай сияситигә чәтәл ярдимидин пайдилиниватқан радикалларниң чоң болмиған гурупписи қарши чиқмақта. Шуни байқашқа болидуки, у болупму хитай-пакистан мунасивәтлириниң әң юқири дәриҗидә раваҗлиниш пәйтидә актип һәрикәт қиливатиду. Бейҗиң билән пакистан мәвқәлириниң буниңдин кейинму мустәһкәмлиниши бәзилиригә көп пайда елип кәлмәйду, шуңлашқа бу җәрянни тохтитиш үчүн һәммә нәрсә ишқа селинмақта”.

Мақалидә нәқил қилишичә, русийиниң ислам комитети рәиси гейдар жемел хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йүргүзүватқан сиясити мунасивити билән бу йәрдә интайин мурәккәп җәрянларниң йүз бериватқанлиқини көрситип, мундақ дегән: “әслидә, бейҗиң бу йәрдә мәдәний қирғинчилиқ сияситини мәқсәтлик һалда елип бармақта. Әгәр илгири у йәрлик зиялийларни ярдәм пули билән қизиқтуруш һәм хитайниң шәрқидики чоң шәһәрләргә оқуш үчүн әвәтиш арқилиқ өз тәрипигә җәлп қилишта көрүнгән болса, әмди бу җәрян техиму рошән ипадиләнмәктә”. Гейдар жемел мәркизий һөкүмәтниң бу йәргә хитайларни елип кириш һәм хитай әмәс хәлқләрни бу йәрдин көчүрүш һесабиға бу йәрдики мустәқиллиқ һәрикәтлирини аҗизлаштурушни мәқсәт қиливатқанлиқини тәкитләп, йәнә мундақ дегән: “әмма уйғурлар мәсилиси билән омумән мусулманлар мәсилисини бир йәргә йиғинчақлаш анчә тоғра болмиса керәк. Биринчидин, шуни байқашқа болидуки, уйғур мәсилиси диний асастин көрә, миллий асасқа игә. Мәсилә шуниңдики, уйғурлар сани бойичә 14 милйонға йеқин адәмни тәшкил қилиду. Башқа түркийиләр билән бир қатарда (түркмәнләр, қазақлар, хитай түрклири вә башқилар) улар 20 милйон адәмгә йетиду.”

Гейдар жемел, йәнә бир тәрәптин, түркий “бөлгүнчиликиниң” қаттиқ бастурулуватқанлиқини, хитайни йенида түркий дөләтләрниң һөкүм сүрүватқанлиқиниң вә уларниң һәм уйғур елиниң асасида улуғ түркистанниң бәрпа етилиш келәчикиниң тәшвишләндүрүватқанлиқини оттуриға қойған һәм сөзиниң ахирида мундақ дегән: “әмма сүргүн қилишлар арқилиқ уйғур мәсилисини һәл қилишқа урунушниң иҗабий нәтиҗиләргә елип келишидә гуман бар. Тарихта мундақ әһваллар көп болған, бу мундақ хәлқниң пәқәт техиму бирикишигә елип келиду.”

“ехо” тор гезитидә елан қилинған “шәрқий түркистанда йәнә хатирҗәмсизлик. Шинҗаңдики тоқунушларниң арқисида немә бар?” намлиқ мақалисиниң аптори а. Шакур уйғур елидики вәзийәтниң йәнә кәскинләшкәнликини, вәқә йүз бәргән йәрдә чәтәл мухбирлириниң йоқлуқини һәм хитай рәсмий орунлириниң бирдин-бир ахбарат бәргүчиләрдин икәнликини тәкитләп, мундақ дәп язиду: “бүгүн хитай вә көплигән русийә анализчилири хитай мәбләғлириниң ш у а р иқтисадиға селиниватқандики рәқәмләрни асасий дәлил сүпитидә көрситип, ш у а р көплигән аһалисини җ х җ һакимийити астида хушал һәм бәхтлик өмүр сүрүватқан, “хитай мөҗизиси” мевилиридин раһәтлиниватқан қилип көрситишкә тиришмақта. У, “коммерсант” гезитидин хитай һөкүмитиниң уйғур ели иқтисадиға селиватқан мәбләғлирини мисал сүпитидә елип мундақ дегән: “әгәр һәр қандақ нәрсини өз нами билән атайдиған болсақ, у вақитта ш у а р дики кәң көләмдики иқтисадий лайиһиләр бу районни кәң көләмлик хитайчилаштурушқа берип тақалмақта. Мәмликәтниң җәнубий районлиридин көчүп кәлгән хәнләр йеңи өйләргә вә йеңи карханилардики иш орунлириға игә болмақта. Униңдин башқа ш у а р дики хәнләрниң сани уйғурлар билән тәңләштүрүлди”.

 Шакур өз мақалисидә қәшқәр шәһириниң бүгүнки тәқдиригә тохтилип, қәшқәрниң улуғ йипәк йоли башланған шәһәрләрниң бири икәнликини, хитай даирилири тәрипидин бу қәдимий шәһәрниң пәйдин-пәй йоқитиливатқанлиқини, хитайниң башқа түркий тиллиқ хәлқләргә нисбәтән тутқан бастуруш сияситини тәкитлигән. У йәнә, уйғур азадлиқ һәрикитиниң өткәнки әсирдә хитай вә совет мәнпәәтлириниң қурбаниға айланғанлиқини, һазирқи пәйттә, чигриниң у қетида совет әмәс, бәлки мустәқил түркий дөләтләрниң турғанлиқини, қәшқәр, үрүмчи, ғулҗидики вәзийәттә уларниңму өз мәнпәәтлиригә игә икәнликини, бу райондики вәзийәткә бастуруш чарилири билән тәсир қилиш вақтиниң өтүп кәткәнликини оттуриға қойған.