Az sanliq millet kadirlirining “Birinchi qol” bashliq bolushi néme üchün muhim
2012.04.30
Yer shari waqit gézitide élan qilin'ghan mulahizide turghunjan tursun isimlik Uyghur ziyaliysining “Az sanliq milletlerning birinchi qol bashliq bolushi némishqa tes?” dégen maqalisi bilen yawshinyung isimlik xitay ziyaliysining “Az sanliq milletlerdin 1-qolning yoqluqi nezeriyisige baha” dégen témidiki maqaliliri bésilghan. Her ikkila aptor mulahiziside Uyghur aptonom rayonida milliylarning jümlidin Uyghurlarning birinchi qol bashliq qilip saylinalmaydighanliqidek bir ehwalning mewjutluqini we buninggha seweb boluwatqan asasliq amillarning birining az sanliq milletlerge bolghan ishenchning kemchilliki, dep qobul qilghan.
Ular buningdin sirt, az sanliq millet kadirlirining bilim sewiyisining yétersiz, rehberlik iqtidarining ajiz bolushi, xenzu tili sewiyisining yétersizliki we milliy kadirlarning yétishmeslikidek amillarningmu Uyghur élide partkom sékrétarliqigha oxshash birinchi hoquqni xitaylarning üstige élishini zörür qilghanliqini ilgiri sürgen. Undaqta, qandaq qilghanda Uyghur élide az sanliq millet kadirliri birinchi qol bashliq bolalaydu? yaw shinyung isimlik xitay ziyaliysi az sanliq millet kadirlirining sewiyisini östürüp, ularni yétishtürüshtin bashqa yene, birinchi qol rehberlerni tallap saylashta, xelqning iradisige boysunushni ishqa ashurush kéreklikini körsetken. Yeni, xitay kompartiyisi ichide démokratik saylinish sistémisini peydin-pey ishqa ashurush kérek, dégen. Yuqiridiki téma bir qisim Uyghur tor betliride élan qilin'ghandin kéyin Uyghur tordashlar arisida munazire yaritish bilen birge chet'ellerdiki Uyghur ziyaliyliriningmu diqqitini qozghidi. Ularning az sanliq millet kadirlar mesilisige bolghan chüshenchisi yuqiridiki ikki aptordin perqliq bolup, ular yuqirida tilgha élin'ghan iqtidar, sewiye, san amillirini mesilining heqiqiy négizi emes, dep körsetmekte.
Türkiye ege uniwérsitétining proféssori alimjan inayet ependining köz qarashliri
Alimjan inayet ependi sözide, Uyghur élidiki milliy rehberlerning qarar chiqirish hoquqi bolmighan, peqet qararni ijra qilish wezipisila bolghan qorchaq rehberler ikenlikini, bundaq bolushidiki sewebning xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan tüp istratégiyisi yeni Uyghurlarni assimilyatsiye qilish siyasiti bilen munasiwetlik ikenlikini bildürdi.
Az sanliq millet rehberlirining emeliy hoquqining bolmasliqi, ularning birinchi qol rehber bolalmasliqi uzundin buyan Uyghur élining ichi we sirtidiki Uyghurlar arisida munazire bolup kelgen bir téma bolsimu, emma bu héchqachan mesile süpitide ochuq-ashkara halda otturigha qoyulup baqmighan idi. Emma yer shari waqit gézitide élan qilin'ghan bu mulahizide bu mesilining Uyghur élidiki milliy ziddiyetlerning chongqurlishishigha seweb boluwatqan amillarning biri ikenliki étirap qilinipla qalmay, belki yéqindin buyan yeni, yéngi sékrétar jang chünshyen wezipige olturghandin buyan bir qisim yéza partkom sékrétarlirining Uyghurlardin tallinishqa bashlighanliqi we buning hazir nahiye partkom sékrétarlirini milliylashturushqa qarap peydinpey kéngeytiliwatqanliqi xewer qilin'ghan. Mulahizide bu, hökümetning yerlik milletlerning könglini élip, ularni hoquqtin behrimen qilishqa köngül bölgenlikining ipadisi, dep körsitilgen. Undaqta, néme üchün xitay hökümiti az sanliq millet rehberlerning birinchi qol bolalmasliqigha köngül bölüp qaldi, buning emeliy roli néme?
Alimjan inayet ependi, buning xitay hökümitining qandaqtur Uyghurlarning naraziliqini közde tutup, ularni birinchi qol bashliq qilish arqiliq könglini utush üchün qilghan yaxshiliqi emes, belki yenila yerlik xitay emeldarlarning yanchuqini toldurush üchün oynawatqan oyunidin bashqa nerse emeslikini qoshumche qildi. Biz weten ichidiki tordashlarningmu buninggha qayturghan inkasliridin bir qanchisige diqqet qilip baqayli. Melum bir tordash buninggha:
-Hazir rayonimizning qismen yézilirida partkom shujiliri Uyghurdin, yéza bashliqliri xenzudin qoyuluptu. Emma igiligen ehwallardin qarighanda ehwalda yenila köp özgirish yoqtek qilidu. Ishlar yene shu awwalqidek yürüshüwétiptu. Men ilgiri ishligen idarilerdimu xenzu shuji, Uyghur idare bashliqi chaghda, shujining pichiqi késetti. Kéyin Uyghur shuji, xenzu idare bashliqi buliwédi, idare bashliqining pichiqi ittikliship ketti. Démek, pütün 1-qol hoquqni Uyghurgha élip bersimu beribir oxshash” dep inkas bildürgen bolsa, yene bir tordash “Méningche Uyghurlar 1-qol bashliq bolalmasmikin. Chünki xenzularda “Hoquq qanchilik, paydashunchilik” dégen gep bar, shunga xenzular özige payda élip kelgen hoquqni hergiz bashqilargha bermeydu. Bu insan qanuniyitidur” dep inkas qayturghan.
Uyghur élidiki tordashlar qayturghan inkaslirining hemmiside dégüdek birinchi qol bashliqni Uyghurdin saylap qoyushning rayondiki mewjut mesililerge héchbir özgirish élip kélelmeydighanliqi, Uyghur élide heqiqiy aptonomiye yolgha qoyulmighuche, Uyghurlarning menpe'itining ishqa ashmaydighanliqi tilgha élinip, yuqiridiki özgirishke qarita ümidsiz pozitsiye ipade qilin'ghan.