“Türkiye bash ministiri erdoghan xitay ziyaritidin némige érishidu?” namliq maqale élan qilindi

Türkiye “Sitar” gézitining 2012‏-yili 9-aprél künidiki sanida, “Erdoghan xitay ziyaritidin némige érishidu?” dégen témida bir maqale élan qilindi.

Maqalide mundaq déyilgen: bash ministir erdoghanning köp sanni teshkil qilghan bir hey'et bilen élip barghan xitay ziyaritige peqet türkiyila emes belki pütkül dunya diqqet qilip kelmekte. Elwette gherb elliri alliqachan xitaygha alaqidar her qandaq ishni diqqet bilen közitip kelmekte. Xitay 1970-yillardin étibaren keng kölemlik jughrapiyisige we köp sanliq nopusigha uyghun bir shekilde iqtisadi tereqqiyat modélini we bu modélgha uyghun bir tüzüm chüshenchisini otturigha qoyup, dunyadiki küchlük döletlerning reqibi halgha keldi. Bügünki künde xitay sherqiy afriqidin okyaniyigiche bolghan keng kölemlik sahede eng küchlük ikki amildin biri boldi, buning yene biri amérika.

Maqalide yene mundaq déyilgen: 16-esirdin bashlap deslepte ispaniye, kéyin gollandiye, kéyin en'gliyiliklerning tesirige qarshi urush qilghan,jughrapiyiwi siyasiy sahede gherb ellirining menpe'etlirige wekillik qilidighan küch amérika küchidur. Hindistan, yaponiye, awstraliye qatarliq rayon xaraktérlik küchlermu xitay tehditige qarshi hoshyar bolup keldi we ularning amérika bilen hemkarliq ornitishning sirtida bashqa bir ümid ishenchliri yoq. Amérikigha nisbeten asiyaning ehmiyiti kündin-kün'ge téximu éshiwatidu. Shuning üchün obama amérikining tashqi siyasitige özgertish kirgüzgenlikini resmiy élan qildi. Amérikining menpe'etlirining asiya tinch-okyanda ikenlikini élan qildi. Amérikining ottura sherqqe köngül bölüshimu asiya tinch okyandiki menpe'etlirining tesirge uchrimasliqigha baghliq.

Maqalide yene mundaq déyilgen: bash ministir erdoghan, xitay ziyaritide süriyining yéqinqi weziyiti toghrisida muzakire qildi. Qoshnimiz süriyide éqiwatqan qanning toxtilishi üchün ikki dölet otturisidiki di'alogdin bir chare tedbir tépilishini ümid qilimiz. Eslide süriye mesilisining hel qilghuch achquchi iran. Emma biz bu heqte iran'gha bir türlük sözimizni chüshendürelmeywatimiz. Shuning üchün xitay we rusiyining hel qilish mesiliside qayil bolushi ehmiyetlik. Chünki ular iranni qayil qilishqa küchliri yétidu.

Ibrahim kiras maqaliside türkiyining xitayni qayil qilish küchining barliqini bildürüp mundaq yazghan:
Xitayning türkiyige ehmiyet bériwatqanliqida shek yoq, chünki türkiye xitayning etrapidiki döletlerde we omumiy jehettin islam dunyasida modél dep qarilishi, türkiyining jiddiy bir artuqchiliqi. Rayonlardiki tesirini ashurushni xalighan bir xelq'araliq oyunchi bolghan xitay üchün türkiyining dostluqi intayin qimmetlik. Oxshash waqitta hem öz ichidiki türk millitidin bolghan az sanliqlar bilen hem ottura asiya döletliri bilen bolghan munasiwetliride türkiyining oyniyalaydighan rolgha xitayning ehmiyet bériwatqanliqini oylash kérek.

Maqalide yene mundaq déyilgen:
Xitayning köp sanliq nopusi we keng kölemlik jughrapiyisi iqtisadi tereqqiyatta chong bir alahidilik emma oxshash waqitta xitayning eng chong ajizliqi hésablinidu. Xitayda bügün resmiy étirap qilin'ghan 56 millet bar. Biz bularning ichide medeniyet baghlinishliqimiz bolghanliqi sewebidin sherqiy türkistan dep atilidighan Uyghur rayonidiki Uyghurlarni yaxshi bilimiz. Tibetler dunyada Uyghurlardin téximu küchlük guruppilargha ige bolghanliqi üchün dunyada derd-halini köplep anglitiwatidu. Bulardin bashqa ichki mongghulistan, manjuriyige oxshash ixtilaptiki rayonlarmu xitayning béshini aghritidighan mesililer. Xitay bu mesililer üchün hel qilish yollirini izdewatidu. Shu sewebtin bizning sherqiy türkistan rayonining tarixta tunji qétim bir türkiye jumhuriyitining bash ministiri teripidin ziyaret qilinishi ehmiyetlik. Türkiye xitayning zémin pütünlükige alaqidar endishiliridin xatirjem qilidu, emma sherqiy türkistandiki musulman Uyghurlargha alaqidar bésim we assimilyatsiye qilish siyasetlirige xatime bérilishini qolgha keltüridighan bir hel qilish charisi tépishta ortaq bolalaydu. Xitay emeldarlarning bu pursetni qachurup qoymasliqini tewsiye qilimiz.

Türkiye xelq'araliq istratégiye tetqiqat merkizining tetqiqatchi mutexessisi doktor selchuq chulak'oghli, türkiye-xitay munasiwitide yéngidin bir ishench muhitining otturigha chiqqanliqini ipadilidi.

“Jahan” xewer agéntliqi gérmaniye awazi radi'osidin neqil qilip bildürüshiche, doktor selchuq chulaq'oghli, bash ministir erdoghanning ürümchi ziyaritining ehmiyiti toghrisida toxtilip mundaq dégen: “3 Yil ilgiri xitay hakimiyiti Uyghur aptonom rayonida yüz bergen namayishni qattiq qolluq bilen küch ishlitip basturushqa urunushi weziyetni özgertiwetti. Bu weqelerdin kéyin xitay, Uyghur rayonini türkiyige köplep échip, u yerde yürgüzüwatqan siyasetlerning xata siyaset emesliki toghrisida türkiye xelqini qayil qilishqa urunuwatidu. Türkiyining bu heqtiki siyasitimu Uyghurlarning mesililirini sirtqa chiqarmastin, körgen kemchilliklerni biwasite xitay emeldarlirigha yetküzüsh usulda élip bériwatidu. Bu menide hem türkiye tereptin hem xitay tereptin bu mesilini, Uyghurlar bilen otturigha chiqqan mesilini bir toqunush sahesi bolushtin uzaqlashturup muresse qilish arqiliq hemkarliqi sahesi halgha keltürüshke urunuwatqanliqini körüwatimiz”.

Doktor selchuq chulaq'oghli sözide yene, xitayda, 5-iyul ürümchi weqesige oxshash chong bir qozghilish herikiti yaki chong bir toqunush yüz bermigüche, türkiye-xitay munasiwitining küchiyidighanliqini, bolupmu Uyghur rayonigha alaqidar munasiwetning dawam qilidighanliqi we bu munasiwetning omumiy jehettin Uyghurlargha siyasiy we iqtisadiy jehette shert-shara'itlarning yaxshilinishi üchün töhpe qoshushtin ibaret ehmiyetke ige dep oylaydighanliqini ipadilidi.

Türkiye bash ministir rejep tayyip erdoghanning xitay ziyaritidin qandaq netijiler qolgha keltürüldi? bu heqte istratégiye mutexessisi doktor erkin ekremning pikir-qarashlirini alduq.