Хитайниң қош тиллиқ маарип сиясити билән уйғур әмгәк күчлирини хитайға йөткәш сиясити қандақ мунасивәттә?

Хитай һөкүмити уйғур елидики әмгәк күчлирини хитай өлкилиридики завутларға вақитлиқ ишләмчиликкә йөткәшни 2004-йили синақ сүпитидә башлап, 2006-йили буни мәхсус сиясәт сүпитидә йүргүзүшкә башлиған иди, йәни уйғур елигә қаритилған бу сиясәткә “уйғур райони йеза ешинча әмгәк күчлирини йөткәп ишқа орунлаштуруш арқилиқ, уларниң киримини юқири көтүрүш истратегийиси” дәп атиди. Шундақла бу сиясәтни асасән тәңритағниң җәнубидики уйғурлар зич олтурақлашқан үч вилайәт вә бир областқа қаратти.

Хитай һөкүмити елан қилған статистикилиқ мәлуматларға қариғанда, уйғур нопусиниң 73% идин көпрәки қәшқәр, ақсу, хотән вә қизилсудин ибарәт үч вилайәт, бир областқа мәркәзләшкән, буларниң ичидә деһқанлар 80%tin ашиду, уларниң йиллиқ оттуричә кирими икки миң йүәнгиму йәтмәйду. Хитай даирилири бу җайлардики деһқан әмгәк күчлирини йөткәп ишқа орунлаштурушта, бу җайдики уйғурларниң киримини ашурушни мәқсәт қилғанлиқини билдүрмәктә, йәнә шуниң билән бирликтә, уйғур йезилирида “бир аилидин бирни тәрбийиләш, бирни йөткәш” дегәнгә охшаш тактикиларни бу сиясәткә маслаштуруп әмәлийләштүрүп, уйғур қизлирини асас қилип йөткәш елип бармақта.

Уйғур аптоном районлуқ адәм күчи байлиқи вә иҗтимаий капаләт башқуруш тармақлириниң тарқатқан хәвәрлиригә қариғанда, 2008-йилидин 2010 ‏-йилиғичә мәзкур сиясәтниң түрткисидә йөткәп ишқа орунлаштуруш көлими бир милйон икки йүз миң адәм қетимдин давамлашқан болса, 2010-йили алдинқи үч пәслидила йөткәп ишқа орунлаштурулғанлар көлими бир милйон 760 миң адәм қетимға йәткүзүлгән. Гәрчә хитай ахбаратлирида бу санниң зади қанчиликини хитай өлкилиригә йөткиливатқан уйғур қизлириниң игиләйдиғанлиқи һәққидә ениқ мәлумат берилмәй келиватқан болсиму әмма, йәрлик даириләр тарқатқан хәвәрләрдин хитай завутлириға йөткилиш обйектлириниң асасән йәнила уйғур елиниң җәнубидики йезиларда яшаватқан уйғур деһқан қизлири икәнлики мәлум.

Хотән мәмури торидин ашкарилинишичә, һөкүмәтниң “йеза ешинча әмгәк күчлирини йөткәшни күчәйтиш пилани” вә “ешинча әмгәк күчлирини кәсипләр бойичә тәрбийиләш” қарарлириға асасән, хотән вилайитиниң һәр қайси йезилиридин 2010-йилида хитай өлкилиригә йөткәлгән ишләмчи сани 23 миң 300 адәм қетимға йәткән.

Хитайниң милйон тордашлар торида 8-март елан қилинған хәвәрдә көрситилишичә, 2010-йилиниң өзидә пәқәт қәшқәр пәйзават наһийисидин җәмий 4274 нәпәр уйғур қизлири бейҗиң, тйәнҗин җичаң, шәндуң қатарлиқ җайлардики завутларға мәхсус заказ бойичә кәспи тәрбийидин кейин маңдурулған.

Хитай даирилири бу йилдин башлап ешинча әмгәк күчлирини йөткәшни күчәйтидиғанлиқини вә уларни кәсипләр бойичә тәрбийиләшни мас һалда елип баридиғанлиқини елан қилди йәни 12 бәш йиллиқ пилан җәрянида ешинча әмгәк күчлирини йөткәп ишқа орунлаштуруш көлимини 11милйонға йәткүзидиғанлиқини җакарлиди.

Хитай һөкүмитиниң бу пилани бойичә, уйғур йезилиридин қизларни хитай өлкилиригә йөткәш сияситиниң қандақ йосунда йүргүзүлүватқанлиқи һәққидә мәлумат игиләш үчүн елип барған бәзи телефон зиярәтлиримиздин, нөвәттә уйғур қизлириниң хитай өлкиләргә ишләмчиликкә йөткилишиниң йәнила җиддий елип бериливатқанлиқи мәлум болмақта. Қәшқәрниң таҗик ават йезисидики бир деһқан, өз йезисидин хитай өлкилиригә уйғур яшлириниң ишләшкә вә оқушқа көпләп йөткиливатқанлиқини, мәктәпләрниң пүтүнләй хитайчилашқанлиқини билдүрди.

Қәшқәрдики ешинча әмгәк күчлирини йөткәш нәмуничи наһийә аталған кона шәһәр наһийисидики бир хитай кадир болса, уйғур қизлирини хитай өлкилиридики завутларға қәрәллик тәрбийиләп әвәтишни давамлаштуруватқанлиқи, дәсләптә уйғурларниң еңи төвән болғачқа, хитай тили билмигәчкә өз юртидин башқа җайларға беришни халимиған болса, нөвәттә қош тиллиқ маарипниң омумлишишиға әгишип, бу мәсилиләрниң һәл болғанлиқини, яшларниң өзлүкидин хитайға берип ишләшни халайдиғанлиқини билдүрди:
-Һазирму қизларни йөткәватимиз, әтила йәнә бир түркүм маңиду, бизниң бу җайдин асасән доңгуәнгә қәрәллик йөткәймиз, бурун, уйғур деһқанларниң еңи қалақ, қизлирини ичкири өлкиләргә әвәтишкә унимайтти, һазир берип кәлгәнләрниң тәшвиқатлири, адәм алидиған завутларниң уларға һал сораш буюмлирини әкелип, идийә хизмәт ишлиши билән бу мәсилә һәл болмақта, һазир бу қизларниң барған җайда тил билмәсликиму мәсилә әмәс бумиғу қош тиллиқ маарипниң омумлишишиға әгишип аста-аста һәл болди, чүнки хели йиллардин бери мәктәпкә кирсила, улар хитайчә өгинишкә башлайду. Улар ичкиригә барса тапидиған пулини бу йәрдикигә селиштурғили болмайду, бәзилириниң биздинму юқири техи....

Әмма, хитай һөкүмитиниң уйғур яшлирини, болупму той вә туғут йешидики қизларни өз етник районидин хитай өлкилиригә түркүмләп йөткәш сиясити, уйғурлар ниң наразилиқини қозғиғандин башқа, хәлқаралиқ инсан һәқлири тәшкилатлири шундақла ахбаратларда гуман пәйда қилған вә қаршилиқиға учраватқан бир мәсилә. Нөвәттә, хитай һөкүмитиниң бу сиясәтни наразилиқ вә қаршилиқларға қаримай, уйғур елидики деһқанларниң киримини ашуруш истратегийиси намида йәниму күчәйтип давам әткүзүшкә қарита, вашингтондики хәлқаралиқ уйғур демократийә вә инсан һәқлири фондиниң мәсуллиридин зубәйрә ханим “хитай һөкүмитиниң уйғурларға йүргүзүватқан мәйли қош тил маарип сиясити вә яки ешинча әмгәк күчлирини йөткәш сиясәтлириниң һәммиси бир-бирини толуқлайду вә түп мәқсити пәқәт бирла, у болсиму, уйғурларни милләт сүпитидә йоқ қилиш” дәп көрсәтти.