Kelgüsidiki xitay-hindistan urushining sewebliri

Gérmaniye axbarat wasitiliride 13-14-öktebir künliri xitay-hindistan urushining 50 yilliq xatire künige munasiwetlik 20 parchidin artuq siyasiy analiz, eslime we widi'o ziyaret xatiriliri élan qilindi. Bularda, 1962-yili xitay-hindistan arisida yüz bergen urush eslep ötülüsh bilen birge, ikki döletning artuqchiliq we kemchilik terepliri mulahize qilindi hemde xitay bilen hindistanning kelgüside asiya qit'esining xojayinliq hoquqini talishish yüzisidin qattiq tirkishidighanliqi ilgiri sürüldi.

Töwende her sahe mutexessislerning otturigha qoyghan pikirlirining qisqiche mezmunini diqqitinglargha sunimiz.

1962-Yili 10-ayning 20-küni xitay azadliq armiyisi hindistanning arunachal pradésh rayonigha tuyuqsiz tajawuz qilghan. Xitay ishghalidiki tibet chégrasidin 40 kilométir yiraqliqtiki tawang dégen jayda yüz bergen bu urushqa xitay armiyisi terkibide Uyghurlardinmu bir guruppa esker qatnashturulghan. Bu urushta qurban bolghan isma'il memet isimlik bir kishi “Urush qehrimani” atilip, taki 1977-yillirighiche Uyghur élide keng teshwiq qilin'ghan.

Bayan qilinishiche, ikki tereptin 2 ming ademning jénigha zamin bolghan bu urush 1962-yili 11-ayning 20-küni neq bir aydin kéyin axirlashqan bolsimu, ikki dölet otturisida peyda bolghan soghuq urush hazirgha qeder yoshurun dawamlashmaqta. Xitay-hindistan urushi yüz bergen bu jay tibetning gherbiy qismigha toghra kélidighan bolup, xitay hökümiti hazirghiche bu heqte zémin dewasi qilmaqta. Hindistan hökümiti bolsa aran 10 ming nopusi bolghan, tawang dep atilidighan bu az sanliq millet rayonida urushtin kéyin herbiy institut qurup, 180 ming kishilik eskiri küchini yuqiri maharette terbiyileshni bügün'giche dawamlashturmaqta.

Eyni chaghda, xitay armiyisi hindistan armiyisidin 10 hesse artuq küch bilen tajawuz qilip kirgen. Hindistan terep bu urushta meghlubiyetke yüzlen'gen. Emma xitay hökümiti hazirmu zémin dewasi qiliwatqan bu zéminni shu chaghda qoligha élip bolghandin kéyin, yene derhal teshebbuskarliq bilen urush toxtitip, bésiwalghan zémindin chiqip ketken. Eger bu zémin heqiqeten xitay zémini bolsa, xitay néme üchün qolgha keltürüp bolghan ghelibisidin waz kéchidu? bu heqte hazirgha qeder qayil qilarliq bir yekün yoq. Hindistan xelqi xitay tajawuzi aldida ajiz kelgenliktin ibaret bu haqaretni qobul qilalmay, shu chaghdiki bash ministir néhroni qattiq eyibligen. Bu weqe hindistan tarixidiki bir nomusluq dagh sanilip, derslik kitablargha qeder kirgüzülgen.

Hindistan bilen xitayning oxshash teripi: her ikkisi nopusi 1 milyardtin artuq chong dölet. Perqi bolsa: hindistan dunyadiki eng chong démokratik dölet, musteqil edliye sistémisigha, axbarat erkinlikige ige. Xitay bolsa kompartiye hökümranliqidiki mustebit dölet. Xitay bilen hindistan arisidiki chégra liniyisining uzunluqi 3500 kilométir. Gérmaniyilik siyasiyon ébérxard ependining pikri boyiche éytqanda, téxi muqim békitilmigen chégra majirasi ikki dölet otturisidiki urushning ot piltisi. Dalay lama we uning sergerdan hökümitining hindistanda bölishimu nazuk bir mesile. Bu ikki mesilige qoshulup hazir üchinchi bir mesilimu otturigha chiqmaqta. U bolsimu, biraxmaputra deryasi. Bu deryaning süyini talishish kelgüside ikki dölet otturisidiki toqunushqa seweb bolidu. Chünki, tibettin ötidighan bu deryaning süyige hindistan we bén'galning nurghun zémini qarashliq. Nopusning köpiyishi, kilimattiki özgirish su menbelirini barghanséri qurutup barmaqta. Xitay özining shimaliy rayonliridiki qurghaqchiliqni mushu su bilen hel qilishning koyida. Bu su kelgüside ikki döletni majiragha sörep kiridu. Yéngi déhli dölet mudapi'e tetqiqat merkizidiki xitayshunas jagarnat pandaning bildürüshiche, hazirqi mesile ikki döletning rayon we xelq'aradiki riqabiti mesilisi emes, chégra mesilisimu emes, belki yene 5-10 yilda peyda bolidighan su majirasi mesilisidur.

Bérlin uniwérsitétidiki xitay siyasiyon gu shöwuning éytishiche, xitayning pakistanni qoltuqigha qisturuwélishi we hindistan'gha yéqin bolghan döletlerning déngiz tewelikidiki néfitlargha köz alaytishi hindistanni sezgürleshtürmekte. Téximu muhimi, hem xitay, hem hindistanda milletchilik idiyisi küchiyip barmaqta. Xitay pakistanning déngiz portidin paydilinish hoquqigha ériship, pars qoltuqigha qeder kélish shara'itini yaratqandin kéyin, hindistan pakistandiki gwadar portini xitayning déngiz armiye bazisigha aylanduruwélishidin ensirimekte.

Yéngi déhli islam uniwérsitéti siyaset ilmi proféssori suzhit dutta ependining bildürüshiche, hindistan bilen xitay afriqa elliridiki énérgiye menbelirini qolgha keltürüsh yolida keskin riqabetleshmekte. Xitayning hazirgha qeder afriqa ellirige salghan meblighi 16 milyard dollargha yétidu. Hindistanning aran 6 milyard dollar. 2015-Yili 9 milyardqa chiqarmaqchi. Hindistan b d t gha da'imiy eza dölet bolush imtiyazini qolgha keltürüsh üchün afriqa ellirining himayisige mohtaj bolmaqta. Emma xitay buni xalimaydu. Hindistan yene dunyadiki eng chong qoral-yaraq import qiliwatqan dölet.

Tarixta 1835-yilidin bashlap, asiya qit'esi en'gliye we rusiyining tesir da'ire talishish meydanigha aylinip qalghan. Hindistan, pakistan, bén'gal qatarliq köpligen jaylar en'gliye ishghaligha ötken. Bu chaghda ariliqta qalghan tibet, 20-esirning bashliri en'gliyining himayisi astigha ötken. 1912-Yili jungxu'a min'go döliti tibetke qarita igilik hoquq dewasi qilghandin kéyin, 1913-yili tibet musteqilliq jakarlighan. En'gliye terep 1914-yili simla yighinini chaqirghan. Xitay we tibet terepning wekilliri qatnashqan bu yighinda en'gliyining hindistandiki tashqi ishlar wekili mekmaxun en'gliye ishghalidiki zémin bilen xitay zémini arisigha bir siziq sizip, otturidiki chégra mesilisini waqtinche hel qilghan. Bu pasil tarixta “Mékmaxun siziqi ” dep atalghan. 1947-Yili hindistan musteqil boldi. 1962-Yili xitay tajawuz qilghan arunachal pradésh bolsa hindistan'gha tewe idi. Xitay bu jayni “Tibetning jenubi dep atap, hindistandin qayturuwélishning xiyalida yürmekte.