“Milliy we térritoriyilik aptonomiyini bikar qilish heqqide”

Bu kishiler bir tereptin xitay kommunist partiyisining az sanliq milletler siyasitini tenqid qilsa, yene bir tereptin xitay kommunist hakimiyitidin kéyinki az sanliq millet siyasitining qandaq bolushi kérekliki heqqide öz köz qarashlirini otturigha qoymaqta. Bu heqte Uyghur ziyaliylirimu maqale élan qilip buninggha bolghan öz köz qarashlirini otturigha qoydi.

Türkiye izmir ege uniwérsitéti oqutquchisi proféssor doktor alimjan inayet ependi Uyghurun sesi yeni Uyghurning awazi namliq tor bétide élan qilghan “Milliy we térritoriyilik aptonomiyini bikar qilish heqqid” mawzuluq maqaliside, Uyghurlar üchün xitay ziyaliyliri otturigha qoyuwatqan fédératsiye aptonomiye mesilisining munazire témisi emeslikini bayan qilip mundaq dep yazidu:
Aldi bilen shuni eskertip ötüshimiz kérekki , bu yil beshinchi ayda washin'gtonda chaqirilghan “Sherqiy türkistan Uyghur aliy kéngishi” yighinining qararida “Aptonomiye tilgha élinmaydu” déyildi. Shunga xitay ziyaliyliri otturigha qoyuwatqan fédératsiye, aptonomiye mesilisi biz üchün munazire témisi bolalmaydu. Lékin xitay démokratliri, xitay ziyaliylirining milliy siyaset heqqidiki chüshenche we köz qarashlirining xitay kommunistliridin köp perqlenmeydighanliqini otturigha qoyush üchün, munazire qiliniwatqan köz qarashlarni nezeriye we siyaset bilim jehettin analiz qilip ötüsh ziyanliq emes.

Boshun tor bétide élan qilin'ghan bir maqalide, milliy aptonomiyini bikar qilip térritoriyilik aptonomiyini yolgha qoyush, eger kelgüside fédératsiye tüzümi yolgha qoyulidighan bolsa, buni peqet teywen üchünla yolgha qoyup bashqa milletler üchün aptonomiye bilen cheklinish kérekliki ilgiri sürülgen. Bu köz qarashlar ma rungning térritoriyilik aptonomiyini pütünley bikar qilish toghrisidiki teklipi bilen shekil jehettin qarimu-qarshi bolsimu, mahiyet jehettin köp perqliq emes.

Alimjan inayet ependi maqaliside milliy aptonomiyini bikar qilip térritoriyilik aptonomiyini yolgha qoyush dégenlik Uyghurlarni pütün heq-huquqidin mehrum qaldurush dégenlik ikenlikini bayan qilip mundaq dep yazidu:
Milliy aptonomiyini bikar qilip térritoriyilik aptonomiye tüzümini yolgha qoyush toghrisidiki köz qarash, aptonomiye hoquqining bir étnik milletke emes, térritoriyilik rayon'gha bérilishini teshebbus qilidighan, u rayonda qaysi millet köpchilikni igilise, aptonomiye hoquqini shu milletning yürgüzüshini teshebbus qilidighan köz qarashtur. Bu köz qarash boyiche, hazir “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” dégen namda milliy aptonomiye yeni Uyghur millitini asas qilghan milliy aptonomiye tekitlen'gen. Eger milliy aptonomiye bikar qilinip térritoriyilik aptonomiye tüzümi yolgha qoyulsa, “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” dégen namni özgertip peqetla “Shinjang aptonom rayoni” dep atashqa toghra kélidu we u chaghda xitay nopusi Uyghur nopusidin éship ketkende aptonomiye hoquqi tebi'iy halda xitaylargha ötüp kétidu. Bu peqet Uyghur aptonom rayoni üchünla emes, bashqa milliy aptonomiyilik rayonlarnimu öz ichige alidu. Bu xil köz qarashning tégide az sanliq milletlerning heq-hoquqini depsende qilidighan, sözde bolsimu bérilgen heq-hoquqlarni qayturuwalidighan milletchi, irqchi, fashist yaman niyet yoshurun'ghan.

Alimjan inayet ependi maqaliside xitaylarning térritoriyilik aptonomiye tüzümini bikar qilish köz qarishining xitayning esli niyitining ashkarilinishi ikenlikini bayan qilip mundaq dep yazidu:
Térritoriyilik aptonomiye tüzümini bikar qilish toghrisidiki köz qarashqa kelsek, bu irqchi, milletchi bir köz qarash. Bu hazirqi kommunist partiyining pozitsiyidinmu halqip ötken fashst bir pozitsiye. Chünki bu, xitaydiki bashqa milletler özini bashqurush heq-hoquqigha ige emes, buninggha layiq emes dégenliktin ibaret. Bu xitay ziyaliylirining kallisidiki az sanliq milletlerni assimilyatsiye qilish niyitining bir ipadisi. Bu eyni zamanda yene xitay milletchilikining tereqqiy qilip yetken yéngi pellisinimu eks ettürüp béridu.

Bezi xitay ziyaliylirining xitaydiki milletlerning, jümlidin Uyghurlarning özi mangidighan yolini özi tallishi kéreklikini otturigha qoyuwatqanliqimu melum. Milletlerning özi mangidighan yolini özi tallishi toghrisidiki köz qarash milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi dégen prinsipqa uyghun, ré'alist we xelq'araliq weziyetning omumi éqimigha mas kélidighan köz qarash. Bu köz qarashni qollashqa bolidu. Uyghur xelqi xitaydin ayrilish yaki ayrilmasliqni özining démokratik erkin iradisi boyiche belgilishi kérek. Uyghur xelqining teghdirini bir qanche kishi yaki bir siyasiy partiye we yaki bashqa bir millet belgilep bermesliki lazim. Chünki hakimiyet qedimki köz qarash boyiche tengridin yaki ilahi küchlerdin emes, xelqning iradisi, yeni xelqning ortaq qararidin kélidu. Xelqning erkin iradisi, xelqning ortaq qararigha tayanmighan hakimiyet qanunluq hakimiyet emes, qanunsiz hakimiyet bolup hésablinidu. Hazirqi xitay kommunist hakimiyiti bu menide qanunsiz hakimiyettur.

Proféssor alimjan inayet ependi maqaliside milletlerge öz teqdirini özi belgilesh heqqi bérilishi, milletler xitaydin ayrilish yaki ayrilmasliqni öz erkin iradisi arqiliq belgilishi kérek ikenlikini anglitip mundaq dep yazidu:
Yuqiridiki köz qarashlarni otturigha qoyuwatqanlar xitayning parchilinip kétish xewpidin endishe qiliwatqan kishiler. Bügünki dunya weziyiti, xitayning ichki tereqqiyat ehwali we ichki dinamik amilliri xitayning parchilinip kétishining muqerrer ikenlikini körsetmekte. Chünki xitay kommunistliri burun kommunistik teshwiqat, qoralliq küch we zorawanliq arqiliq xitayni bir yerde tutup turalighan idi, emma xitay kommunist hakimiyiti aghdurulghandin kéyin xitayni bir yerde tutup turidighan idiye qalmaydu, metbu'a'at erkinliki hoquqi siyasiy teshwiqatni öz küchidin ayrip tashlaydu, insan heq-hoquqi sezgürlishidighanliqi üchün zorawanliq qilishmu mumkin bolmaydu, pul-menpe'et idé'o logiyining ornini alghachqa xitay qoralliq küchlirini béyjing hökümitige béqindurushmu asan bolmaydu. Xitay hemmini bikar qilip keynige yanalmaydu, gherb démokratiyisi chüshenchisi we démokratiye medeniyiti bolmighanliqi üchün heqiqiy menide démokratiye tüzümigimu ötelmeydu, milletchilik fashistliqqa élip baridighanliqi üchün xitaydiki milletler mesilisini hel qilishimu mumkün emes. Shunga xitayning aldida nege élip baridighanliqi éniq bolmighan üch yol qaldi. 1-Maw zédung dewrige qaytish, 2-démokratiye tüzümige ötüsh, 3-milletchilikni birleshtürüsh wasitisi qilish. Bularning héchqaysisi xitayni ishenchlik bir yolgha élip baralmaydu. Bu nuqtidin élip éytqanda, xitayning kélechiki parlaq emes. Xitayning bu nuqtigha kélip qélishi xitay kommunistliri'ining 60 yilliq mustebit hakimiyi'iti. Yeni bügünki netijining sewebi xitay kommunistlirining 60 yilliq xata siyasiti. Sewebni özgertish imkaniyiti bolmighachqa, netijini özgertishmu mumkin emes. Shunga meyli térritoriyilik aptonomiye tüzümini bikar qilsun, meyli milliy aptonomiye tüzümini bikar qilsun yaki bashqa bir tüzümge ötsun, netije özgermeydu. Menche xitay ziyaliyliri bolsun yaki xitay kommunistliri bolsun, ötmüshtiki xataliqlarni qobul qilish bilen bille, bu xataliqlarning netijisinimu semimiy bir shekilde qobul qilish kérek. Milletlerge öz teqdirini özi belgilesh heqqi bérishi kérek. Milletler xitaydin ayrilish yaki ayrilmasliqni öz erkin iradisi arqiliq belgilishi kérek.