Putbol we Uyghur milliy kimliki

“Putbol we hazirqi zaman Uyghur kimliki” dep nam bérilgen doklatta, aptor Uyghur milliy kimlikining putbol tenherikitidiki ipadilinishi we ular arisidiki baghlinish heqqide mulahize yürgüzgen.

“Putbol we hazirqi zaman Uyghur kimliki” namliq bu tetqiqat doklati 37 bettin terkib tapqan. Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq programmisining tetqiqatchisi hénriy sadziwiski bu tetqiqat témisi arqiliq putbolning Uyghur élining ichi we sirtidiki Uyghurlarning milliy kimlikini shekillendürüshte yaki Uyghur milliy kimlikining ipadilinishide oynawatqan rolini yorutup bérishke tirishqan. Doklatning kirish qismida, 1927-yili en'gliyining qeshqerde turushluq konsulxanisi xadimliri bilen Uyghur déhqanlarning top musabiqisige chüshkenliki we shu qétimliq musabiqini Uyghurlarning utuwalghanliqigha oxshash Uyghurlargha nahayitimu tonush bolghan bir weqelik bayan qilin'ghan. Hénriy doklatida, ta2000-yillargha kelgendimu Uyghurlarning hélihem bu hékayini pexirlinish tuyghusi ichide eslishi kishining diqqitini tartmay qalmaydu, dégen.

U putbol bilen Uyghur milliy kimliki arisidiki baghlinishni tamashibinlar we putbolchilardin ibaret ikki perqliq bölümde mulahize qilghan. Mulahizide körsitilishiche, Uyghur tamashibinlirining musabiqe ehwaligha qayturghan inkasidin, Uyghur milliy kimlikini shekillendürüwatqan amillarni körüwélish mumkin bolup, u bu heqte özi qeshqerde turuwatqan mezgilde körgen bir ehwalni misal keltürgen. U, eyni chaghda özining bir qanche Uyghur dostliri bilen téléwizorda xitay komandisi bilen se'udi erebistan komandisi arisidiki putbol musabiqisini körgenlikini, Uyghur dostlirining xitay komandisigha emes, se'udi erebistan komandisigha medet bergenlikidek bir ehwalni bayan qilip mundaq dégen:
“Uyghurlarning se'udi komandisigha medet bérishi mundaq so'al peyda qilidu, milliy kimlikke bolghan baghlinish bu yerde qandaq rol oynidi? bu yerde rol oynighan peqetla islam kimlikimu yaki “Xitaydin bashqa kim utsa-utsun” deydighan idiyimu?”

Xénriy sadziwiski bu so'algha jawab tépish üchün intérnétta bir ray sinash élip barghan. U ray sinashqa qatnashqanlardin eger sherqiy türkistan komandisi, se'udi erebistan komandisi, özbékistan we xitay komandiliridin ibaret komandilar öz-ara musabiqige chüshken ehwal astida qaysi komandini qollaydighanliqini sorighan. Uningda töwendikidek netije kélip chiqqan:
“Ray sinalghanlarning 97 pirsenti eger xitay we se'udi erebistan musabiqige chüshken teqdirde se'udi komandisini qollaydighanliqini bildürgen.
Yene 97 pirsent kishi eger sherqiy türkistan we se'udi erebistan komandiliri öz-ara musabiqige chüshse, sherqiy türkistan komandisini qollaydighanliqini bildürgen.”

Ray sinalghan kishilerdin, eger özbékistan bilen se'udi erebistan komandisi öz-ara musabiqige chüshse kimni qollaysiz, dep soralghanda, 80 pirsent kishi özbékistanni dep jawab berse, yene 97 pirsent kishi özbékistan-xitay musabiqiside özbékistanni qollaydighanliqini bildürgen. Emma sherqiy türkistan komandisi meyli kim bilen musabiqige chüshsun, 97 pirsenttin artuq kishi sherqiy türkistan komandisi, dep jawab bergen. Xitay komandisining utuwélishini xalighan kishilerning sani 3 pirsentkimu yetmigen.

Hénriy sadziwiski yuqiridiki sanliq reqemlerning, Uyghurlarning xitay komandisini hergizmu öz milliy kimlikining namayendisi dep qarimaydighanliqini ochuq körsitip béridighanliqini, buningdin sirt, Uyghurlarning se'udi erebistan komandisidin bek özbékistan komandisini qollishiningmu Uyghurlarning étnik tughqandarchiliq amiligha bekrek köngül bölidighanliqini körsitip béridighanliqini bildürgen.

Ray sinashta soralghan bashqa so'allargha bérilgen jawablarning omumiy ehwalidin qarighanda, Uyghur putbol tamashibinliri arisida milliy kimlik amili eng muhim orun tutidighan bolup, xitay puqrasi amili eng axirida yer alghan. Uning üstige, “Kim utuwalsa-utuwalsun, xitay komandisi utmisila boldi” deydighan xahishmu asasiy orunda bolup, buni, Uyghurlarning xitay hökümitige bolghan naraziliqini ipadileshtiki bir xil wasitisi, dep qarashqa bolidiken.

Hénriy sadzéwiski teripidin teyyarlan'ghan mezkur “Putbol we hazirqi zaman Uyghur kimliki” doklatining ikkinchi bölümi bolsa, “Putbolchilar” qismi bolup, u bu qisimda putbolning xitay hökümiti we chet'ellerdiki Uyghur jama'iti arisidiki ishlitishi üstide toxtalghan.

Doklatta éytilishiche, xitay dölet derijilik komandilarda hazir ilgirikidin perqliq halda Uyghur putbolchilarmu yer élishqa bashlighan bolup, xitay hökümet da'iriliri we sung chingling fondi jem'iyitining meblegh chiqirishi bilen ürümchide bir putbol mektipi qurulghan we bu mektepte nurghun Uyghur balila terbiyilinishke bashlighan. Igilinishiche, ularning ichidin közge körünüp chiqqan mirexmetjan muzepperge oxshash bir qanche Uyghur yash xitaydiki herqaysi derijilik dölet komandilirigha kirip, közge körünüshke bashlighan. Muzepper 2010-yili sherqiy jenubi asiya döletliri boyiche oynalghan putbol musabiqiside xitay dölet komandisi qatarida musabiqige chüshken. Emma hénriy bu yerde, xitay putbol birlikining bashliqi wéydining ürümchidiki putbol mektipi qurulghanda qilghan nutqida “Bu mektepler balilargha yaxshi puqra bolushni ögitidu” dégen sözini eskertken we xitay dölet komandisi ichide Uyghurlarningmu bolushi Uyghurlarning xitay dölet komandisini qollishini qolgha keltürüshte muhim rol oynishi mumkin, dep eskertken.

U doklatini mundaq dep dawam qilidu:
“Xitay hökümiti putbolni Uyghurlarni xitay jem'iyitining ichige ekirish üchün wasite qilip ishletse, chet'ellerdiki Uyghurlar putbolni siyasiy heriketlendürgüch küch we balilirini öz milliy adetliri boyiche terbiyileshning wasitisi qilip ishletmekte. Chet'ellerdiki Uyghur ammisi putbol komandiliri arqiliq özlirining milliy kimlikini, bolupmu xitaylarning assimilyatsiye tehditi astida qalghan Uyghur medeniyitini saqlap qélishqa tirishmaqta.”

Hénriy amérika, kanada, shwétsiye, norwégiye, gollandiye, fransiye, türkiye, awstraliye qatarliq Uyghurlar merkezlik olturaqlashqan döletlerning hemmiside Uyghur putbol komandilirining barliqini we bu komandilarning hazir öz-ara qoyuq alaqe ichide ikenlikini, ularning 2011-yili tunji nöwetlik xelq'ara putbol musabiqisi uyushturghanliqini, putbol musabiqiside Uyghurlarning dölet bayriqi chiqirip, milliy marshini oqughanliqini we nurghun Uyghurlarning özige “Bu qétimliq musabiqe arqiliq musteqilliqning temini tétighandek hés qilghan”liqini inkas qilghanliqini bayan qilghan.

Doklatta éytilishiche, putbol komandiliri chet'ellerde chong boluwatqan Uyghur balilirini bir yerge yighish, öz-ara chüshinish hasil qilish roli oynawatqan bolup, bu, Uyghur balilirigha ana tili öginish, ana tilda sözlesh, örp-adet öginish pursiti yaritip béridighan yaxshi sorun'gha aylan'ghan. Doklatta, “Putbolning chet'ellerde Uyghur milliy kimlikini turghuzushta muhim rol oynawatqanliqi” tekitlen'gen.