Sherqiy türkistan mesilisining hel qilinishida türkiye we islam dunyasi

Sürette, yazghuchi ehmet emin dagh ependi.

Yazghuchi ehmet emin dagh ependining bu maqalisi mundaq bashlan'ghan: tarixning ajayip neqishliridin biri bolsa kérek, türk dunyasining eng gherbiy we eng sherqiy uchidiki türkiye bilen sherqiy türkistan arisida jughrapiyilik musape tosalghu bolalmighan yéqinliq tuyghusi we rohiy birlik bar. Emma meniwi jehette köprek hés qilin'ghan bu yéqinliqning siyasiy we iqtisadiy jehette eks étishige köpinche hallarda bir qatar mesililer tosalghuluq qilmaqta.

Osmaniylar impératorluqining axirqi mezgilliride meydan'gha kelgen siyasiy yéqinlishish pa'aliyetliri uzun mezgillik hemkarliqqa aylinalmidi. 19 - Esirde, sherqiy türkistanning yerlik hökümdarliri osmaniylar impératorluqigha bey'et qilip, sultan namigha xutbe oqutti we siyasiy munasiwetning küchlinishi üchün tirishchanliq körsetti. Sultan abdul'ezizxan sherqiy türkistanning emiri yaqub begke herbiy hey'et ewetip, reqib döletlerge qarshi yar yölek boldi.

Abdulhemidxan mezgilide bolsa, sherqiy türkistanda bir islam uniwérsitéti qurush pilani otturigha qoyuldi. Emma osmaniylar impératorluqining zawalliqqa yüz tutqan ze'ip küchi yiraq jughrapiyilik rayonlargha köngül bölüshige yar bermigenning üstige yene asiyada yüksilishke bashlighan xitay hakimiyiti we sherqiy türkistan ishghaliyiti bu ikki dölet arisidiki munasiwetning küchiyishige tamamen tosalghuluq qildi.

Ehmet emin dagh ependi maqaliside xitay ‏- türkiye munasiwetliride sherqiy türkistan mesilisi heqqide toxtilip mundaq yazghan:

20 - Esirning kirishi bilen teng pütkül islam dunyasining yatlar ishghaliyitige uchrishi bekmu nachar weziyet berpa qildi. Ene shu dewrdin bashlap türkiye bilen sherqiy türkistanning arisidiki munasiwet tamamen üzülüp qaldi. Türkiye her jehettin pütünley gherbke yüzlen'gechke, asiyadiki döletler bilen bolghan munasiwiti intayin ze'ipliship ketti. Siyasiy we iqtisadiy jehettila emes, medeniy jehettimu chongqur hés qilin'ghan bu burulush sewebidin asiyadiki türkler bilen peqet romantik munasiwet béghila qélip qaldi. U mezgillerde, türkiyimu öz mewjudiyitini qoghdap qélish krizisigha duch kéliwatqachqa, rusiye we xitaygha oxshash döletlerning künséri éship bériwatqan küchige qarshi körünerlik derijide put tirep turalishi mumkin emes idi. Shunga tashqi dunya türkliri bilen bolghan munasiwiti eng töwen sewiyige bérip yetti, sherqiy türkistanmu bu ehwaldin mustesna emes elwette. Mana bu mezgilde, türkiye özining yéqin etrapida yüz bergen bir munchilighan weqe hadisilergimu perwasizliq qildi.

Türkiyining tashqi siyaset ehdinamiliri xitay bilen künséri yüksiliwatqan tijariy we siyasiy munasiwetliri sewebidin sherqiy türkistan mesiliside selbiy rol oynidi. Shunga, 2000 - yillardin étibaren yüksilishke bashlighan türkiye xitay munasiwetliri sewebidin türkiyining sherqiy türkistan heqqidiki ijabiy pa'aliyetliri nisbiy sewiyige chüshüp qaldi. 2003 - Yili türkiyide hakimiyet béshidiki partiyining almishishi, türkiye ichidila emes, sirtidimu ijabiy tesir peyda qilghachqa, sherqiy türkistan mesilisi heqqidiki ümidler qaytidin janlinishqa bashlidi. Yéngi hakimiyetning burunqisidin ayrip turidighan eng chong perq shuki, sherqiy türkistanliqlar türkiyide burunqidin erkin pa'aliyet élip baralaydighan boldi. Yéngi hökümet burunqi cheklimilerni sel - pel erkin qoyup bergen bolsimu, mesilining tüptin hel bolushi üchün körünerlik derijide algha ilgiriliyelmidi. Türkiyining sherqiy türkistan mesiliside oyniyalaydighan rolini xitay bilen bolghan munasiwetlerdin ayrip qarighili bolmighachqa, awwal ikki dölet arisidiki munasiwetlerdin paydilinish mayilliqi shekillendi. Xitayni eng bolmighanda Uyghur xelqining turmush shara'itining yaxshilinishi üchün bolsimu bezi qedemlerni élishqa zorlash eng muwapiq siyaset dep qaraldi. Bu siyasetning chet'ellerdiki Uyghurlarning ümidini yerde qoyghanliqi hemmige ayan. Enqerening yéngi siyasitidiki asasiy nishan her ikki terepning eng eqelliy arzu ümidlirini muwapiq shekilde birleshtürüshtin ibaret.
 
Türkiye bilen xitay arisida 40 qa yéqin kélishim we 20 milyard dollarliq iqtisadiy munasiwet bar. Bu kélishimnamiler türkiyining heriket da'irisini tarlashturuwetsimu, eng bolmighanda, islam döletlirining ortaq programmisida mesilining insaniy tereplirining hel qilinishi üchün heriket qilishqa tosalghu bolmaydu.

Ehmed emin dagh ependi maqaliside islam döletlirining sherqiy türkistan mesilisige qarita köz yumuwatqanliqining seweblirini otturigha qoyup mundaq yazghan:

Islam dunyasining musulmanlargha munasiwetlik her mesilige oxshashla sherqiy türkistan mesilisi heqqidimu pütün sürük mu'amilisi yaki siyasiti yoq. Shunga islam kéngishi teshkilatigha eza 57 döletning ortaq pikrini eks ettüridighan pozitsiyini ipadileshning ornigha, herqaysi islam döletlirining öz aldigha tutqan pozitsiyilirini mundaq üch türge ayrip xulasilashqa bolidu.

1)    Pragmatik (süyi'istémalchi) pozitsiye: bu katégoriyige tewe döletler xitayning biwasite tesirige uchrighanliqi we nopuzi astida qalghanliqi yaki xitaydin kélidighan maddiy menpe'et tüpeylidin sherqiy türkistan dawasini dölet süpitide qollimaydu, emma xelqi qizghin hésdashliq qilidu. Bu katégoriye ichidiki eng yéqin chemberni ottura asiya döletliri shekillendüridu. Sowét ittipaqining parchilinishidin kéyin peyda bolghan istratégiyilik boshluq ottura asiyagha qoshna bolghan sherqiy türkistanning béyjing hakimiyiti neziridiki ehmiyitining téximu éshishigha seweb boldi.

Xitay hakimiyiti sowét ittipaqi chékinip chiqqan barliq nopuz da'irisini öz ilkige ötküzüwélish üchün pütün zéhnini bu döletlerge merkezleshtürdi. Bu jeryanda, sherqiy türkistan zémini ottura asiyagha tutiship turidighan muhim ötkel bolghachqa, bu rayon'gha qaratqan xitay köchmen siyasiti téximu kücheytildi. Sowét ittipaqidin kéyin peyda bolghan istratégiyilik hangni shangxey hemkarliq teshkilati arqiliq tindurmaqchi bolghan xitay hökümiti ottura asiya döletlirining iqtisadiy we siyasiy muqimliqigha yar yölek bolush siyasiti yolgha qoydi we iqtisadiy nopuzini ashurushqa tirishti.

Yene shu mezgillerdiki siyasiy muqimsizliq weziyitide bu döletlerde künséri küchlinip kétiwatqan islamiy éqimlarning qandaqla qilip bolmisun sherqiy türkistandiki Uyghurlarghimu tesir körsitishidin xewpsirigen xitay hakimiyiti bixeterlik we uchur axbarat saheliride ottura asiya döletlirini muweppeqiyetlik halda indekke keltürüwaldi. Bu sewebtin ottura asiyada yashawatqan nurghunlighan köchmen Uyghur zor qiyinchiliqqa duch keldi.

Ottura asiya döletliri deslepte sherqiy türkistan mujadilisige dölet süpitide qulaq yopuruwélip, xelq arqiliq yardem qolini sun'ghan bolsimu, 1990 - yillirining axiridin étibaren bu siyaset pütünley xitayning arzusigha mas halda yürgüzülüshke bashlidi. Uyghurlarning xitay hökümitige qayturup bérilishidin buni ochuq körüwélishqa bolidu.

Özlirining lingship turghan hakimiyitini islamiy muxalipetchilerdin qoghdap qalalmasliqtin qattiq xewpsirigen bu döletler Uyghurlar éghir xiyanet qilish bedilige xitayning himayisi astigha kirdi. Yerlik xelqning Uyghurlargha bolghan hésdashliqi dawamlashsimu, dölet siyasitining téyilghaq zémini bu döletlerdiki Uyghurlarning dawasini éghir derijide zexmilendürdi.

2)    Ré'alist pozitsiye: islam dunyasidiki Uyghur siyasetliride ikkinchi katégoriyini teshkil qilidighini ré'alist pozitsiye bolup, xitayning künséri éship bériwatqan küchining bashqiche siyasetke ruxset bermeydighanliqini körüp yetken yaki özlirini bundaq bir mesilige munasiwetsiz dep qarap, sherqiy türkistan mesilisige béyjing hökümitining közi bilen qaraydighan döletler tutuwatqan pozitsiyisini körsitidu.

Bulardin biri hésablinidighan misir hökümiti minglarche Uyghur oqughuchining öz dölitide oquwatqanliqini bilip turup, dunyada bundaq bir mesilidin xewiri yoqtek pozitsiye tutmaqta. Undin bashqa, hindonéziye we malayshiya qatarliq döletlermu xitayning biwasite tesir da'irisi ichide bolushi tüpeylidin, sherqiy türkistan mesilisige xitayning mutleq küchini emeliy chiqish qilghan halda hel qilinishi kéreklikini ilgiri sürmekte.

3)    Idé'alist pozitsiye: üchinchi katégoriye bolsa, idé'alistlarning siyasiy bes munaziriliridin ibaret. Bolupmu chet'eldikiler ünümlük pa'aliyet yürgüzeleydighan we Uyghur dawasida chong qollap quwwetleshke érisheleydighan döletlerdiki omumiy pozitsiyini ipadilep béridu. Bulardin se'udi erebistan we türkiyige oxshash döletler Uyghur dawasigha islamiy yaki tarixiy seweblerdin ige chiqmaqta we sherqiy türkistan dawasini (musteqilliqnimu öz ichige alghan halda) hazirqi xelq'araliq muwazinetningmu nérisida hel qilishqa teyyar turmaqta. Bu döletlerde Uyghurlarning kitab matériyal neshr qilish, sherqiy türkistandiki heq depsendichiliklirini anglitish qatarliq ijtima'iy pa'aliyetliri bimalal yürgüzülmekte.

Ehmet emin dagh ependi maqalisining axirida mundaq yazghan: netijide sorashqa tégishlik so'al shuki, tilgha élin'ghan bu perqliq pozitsiye (mu'amile) we siyasetlerni ortaq bir nishan üstide tépishturush mumkinchiliki barmu yoqmu? bu nuqtida, yawrupa birliki ötmüshte otturigha qoyghan ortaq doklatlargha oxshash, bir qutub sheklide heriket élip bérilsa, tunji qedemde sherqiy türkistandiki heq depsendichiliklirini toxtatqili؛ ikkinchi qedemde öz teqdirini özi belgilesh heqqining bérilishini telep qilghili bolidu. Emma bu mesilige eng muhim sehnilerdin biri bolushi kérek bolghan islam kéngishi teshkilatining bu témini qollishi yéterlik bolmaywatidu. Sherqiy türkistanliqlar qurghan xelq'araliq teshkilatlarning héchbiri islam kéngishi teshkilatining herxil programmilirida eza yaki meslihetchi süpitide yer alalmaywatidu.

Tunji qedemni mushu guruppilarning islamiy munberlerge élinishi bilen bashlashqa bolidu. Andin islam kéngishi teshkilati Uyghur jama'etchilikining rehberlikide teshkilatning (sherqiy türkistan mesilisini hel qilishqa munasiwetlik) qisqa, ottura we uzun mezgillik pilanlirini tüzüp chiqsa we teshkilatqa eza döletlerning testiqigha sunsa bolidu.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.