Америкидики уйғур мутәхәссисләр хитайниң "уйғур илиға деңиз сүйи йөткәш пилани" һәққидә тохталди

Хитайниң"шәрқниң сүйини ғәрбкә йөткәш" ни мәзмун қилған мәзкур пиланиниң узун мәзгиллик лайиһиси бойичә болғанда, бохәй деңизиниң сүйини туруба билән ички моңғулийә арқилиқ йөткәп келип, уйғур елидә 100 миң квадрат километирлиқ бир көл шәкилләндүрүштур. Игилишимизчә, мәзкур пилан уйғур аптоном райони даирилири тәрипидин буниңдин бир қанчә йил бурун хитай дөләт кабинтиға сунулған болсиму, лекин хитай баш министири вен җябав мунасивәтлик даириләрдин бу қурулушқа алақидар техиму тәпсилийрәк доклат билән тәминләшни тәләп қилған. Нөвәттә хитай даирилириниң бу қурулушни тәстиқлиған-тәстиқлимиғанлиқи вә яки пикир елиш басқучида туруватқанлиқи мәлум әмәс. Лекин, бу қурулуш йеқиндин бери мунасивәтлик хитай мутәхәссислири тәрипидин җиддий талаш ‏- тартиш қилинишқа башлиған болуп, буниң, күнтәртиптики мәсилә болуп қалғанлиқи рошән. Бу айниң башлири хитайниң һәр қайси җайлиридин 120 дәк мутәхәссис үрүмчигә йиғилип, бу қурулуш үстидә музакирә елип барған иди. японийә токай университитиниң җуғрапийә пәнлири бойичә сабиқ дотсенти, һазир америкида хизмәт қиливатқан мутәхәссисләрдин мухтәр чоң әпәнди, мәзкур қурулуш пиланида суниң шорлишиш вә парға айлиниш амили нәзәргә елинмиғанлиқини әскәртип, мәзкур қурулушниң райондики екологийилик тәңпуңлуққа бузғунчилиқ қилидиғанлиқини агаһландурди.

Уйғур аптоном райониниң тәтқиқат вә пиланлаш орнидики бәзи мутәхәссисләрниң чәтәл ахбарат вастилиригә бәргән мәзкур қурулуш һәққидики мәлуматлирида "шәрқниң сүйини ғәрбкә йөткәш" қурулуши уйғур елидә ичимлик су қис болуштәк әһвални һәл қилипла қалмай, йеза игилик вә санаәткә керәклик суни һәл қилиш, чөллүкни көкәртиш қатарлиқ җәһәтләрдин нурғун мәсилини һәл қилидиғанлиқини илгири сүргән. Мәзкур қурулушни пиланлиғучиларниң һесаби бойичә қурулушниң пүтүп чиқишиға 62 милярд йүән мәбләғ кетиду. Лекин, мәзкур пиланға гумани нуқтидин қарайдиған бәзи хитай мутәхәссислириниң қаришичә, мәзкур қурулушни пиланлиғучилар бу қурулушниң техника җәһәттики қийинлиқ дәриҗиси вә иқтисади йүкини сәл чағлиған болуши мумкин. Бу қараштики хитай мутәхәссисилириниң бири профессор ху югуаң. Униң қаришичә, бохәй деңизидин уйғур илиға су йөткәп келиш дегәнлик 1280 метир игизликкә су елип чиқиш дегәнликтур. Лекин, бохәйдин бир тонна суни уйғур илиға йәткүзүш үчүн йолда 7.2 Тонна су парға айлиниду. Шуңа бир тонна суни йәткүзүш үчүн 7.3 Тонна су йоллаш керәк. 10 Метир чоңқурлуқтики 100 квадрат километир келидиған бир көлни толдурушқа бир трилйон тонна су лазим. Буниң үчүн бохәйдин 7.3 Трилйон тонна су тошушқа тоғра келиду.

Профессор ху югуаң бу қурулушниң пүтүп чиқишиға 62 милярд йүән сәрп қилиништин сирт, қурулуш пүтүп чиққандин кейин йәнә, һәр бир тонна суни йоллашқа 4.6 Киловат ток кетидиғанлиқини, 7.3 Трилйон тонна суға 2 терлйон 400 милярд киловат ток сәрп қилинидиғанлиқини билдүргән. Униң әскәртишичә, буниң бойичә һесаблиғанда, һәр бир тонна суниң бохәйдин уйғур илиға йетип бериши 8 йүәнгә тоғра келидикән. Хитай мәтбуатлириниң хәвәр қилишичә, мәзкур пиланни оттуриға қойған бәзи мутәхәссисләр бунчилик зор көләмдики көлниң шәкиллиниши районниң һава райиға тәсир көрситип, һөл-йеғинни көпәйтидиғанлиқи, буниң билән районниң җуғрапийилик муһити адәм яшашқа һазирқидин көп қолайлишидиғанлиқини илгири сүргән. Лекин мухтәр әпәнди буниң тәсириниң чәклик болидиғанлиқини, районниң һөл -йеғин миқдариға көп тәсир көрситәлмәйду, дәп қарайдиғанлиқини әскәртиду.

Хитайниң мәзкур пилани 2009‏- йили үрүмчи 5"‏- июл вәқәси" йүз бәргәндин кейин, хитай мәркизи һөкүмити бу йил 5‏- айда "шинҗаң хизмәт йиғини" чақирип, уйғур илини ечиш қәдимини тезлитишни қарар қилған вә шундақла уйғур елидә шәһәрлишиш қәдими тезлишип, көчмән хитайларниң уйғур илиға йөткилиши җиддийләшкән бир мәзгилдә күнтәртипкә қоюлған иди. Шу сәвәбтин бу қурулуш чәтәлдики уйғур мутәхәссислиридә хитайниң бу қурулушни оттуриға қоюштики муддиасиға нисбәтән бәзи гуманларни қозғиған. Мухтәр әпәнди, хитай һөкүмитиниң ноқул сияси муддиани көзләп,екилогийигә мунасивәтлик башқа амилларни көрмәскә селишидин әндишә қилидиғанлиқини билдүрди. Униң әскәртишичә, уйғур илиниң муһит вә җуғрапийилик шәрт шараитини яхшилашниң йоли районниң җуғрапийилик һалитини өзгәртиш әмәс, бәлки тарим ойманлиқидики тәбий тоғрақлиқларни қоғдаш вә тарим дәрясиниң юқири еқимидики су амбарлирини контрол қилиштур.

Хитайниң "бохәйниң сүйини уйғур илиға йөткәш пилани" дики йеңи көлниң қайси районға ясилидиғанлиқи, көл ясилидиған райондики йәрлик аһалиләрниң пикири, әгәр бу көл аһалиләр олтурақлашқан районларға тәсир қилса, уларниң қандақ орунлаштурулидиғанлиқиға даир тәпсилатлар мәлум әмәс. Хитай мәтбуатлириниң бу һәқтики хәвәрлиридә буниңға даир мәлуматлар тилға елинмиған.