“Shinjang Uyghur aptonom rayoni” ning qurulush harpisidiki ichki talash-tartishlar

1949-Yili 12-ayning 9-küni manas deryasining gherbiy qirghiqida 4 yildin artuq turup qalghan milliy armiyining ürümchige kirishi hemde xitay “Xelq azadliq armiyisi” ning 5-korpusi qilip özgertilishi Uyghurlarning öz wetinini qurush yolidiki hel qilghuch bir dewrning axirlashqanliqidin dérek berdi.
Ixtiyariy muxbirimiz qutlan
2012.10.24
milliy-armiyechekinish-305.jpg Muntizim milliy armiye.
RFA

Shu yili 12-ayning 17-küni xitay kompartiyisi rehberlikidiki shinjang ölkilik hökümet qurulup, gomindang dewride re'islikke teyinlen'gen burhan shehidi yene re'is boldi. Seypidin ezizi mu'awin re'islikke teyinlendi.

1950-Yilining bashlirigha kelgende xitay kompartiyisi Uyghur élide milliy térritoriyilik aptonomiyini yolgha qoyush mesilisi boyiche yerlik xelqlerning pikrini bilip baqmaqchi bolidu. Bir mezgillik ichki teyyarliqlardin kéyin 1951-yili 3-ayning 4-küni xitay kompartiyisining gherbiy shimal mehkimisi aldi bilen ghuljida mexsus yighin chaqirip, Uyghur élide aptonomiyini qandaq yolgha qoyush mesilisi boyiche muzakire élip baridu. Yighinda ili inqilabi we “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” mezgilide muhim rollarni oynighan bir qisim kishiler dadilliq bilen otturigha chiqip, xitay xelq jumhuriyitining terkibide “Uyghuristan aptonom jumhuriyiti” qurushni teshebbus qilidu hemde yighindin kéyin xitay merkiziy hökümitige imzaliq xet sunup öz teleplirini otturigha qoyidu. 3-Ayning 8-küni wang jin maw zédunggha bu ehwalni melum qilip, “Shinjang mesilisi” de qattiq qol bolushni teshebbus qilidu. Arqidinla u yene xitay kompartiyisi gherbiy shimal mehkimisining sékrétari, hazirqi shi jinpingning dadisi shi jungshün'ge teklip bérip, ürümchide jiddiy halda kéngeytilgen yighin chaqirip, weziyetni kontrol qilishni telep qilidu.

Shundaq qilip, 1951-yili 4-ayning 13-künidin 19-künigiche xitay kompartiyisi ürümchide 225 kishilik jiddiy yighin chaqirip, ghulja yighinida “Uyghuristan aptonom jumhuriyiti” qurush telipini otturigha qoyghan Uyghur kadirlargha qattiq zerbe béridu hemde Uyghur élide peqetla ölke derijilik aptonom rayon qurushning birdin-bir yol ikenlikini éniq eskertidu. Ghuljida dadilliq bilen pikir bergen milliy kadirlar “51-Chiler” dégen nam bilen qarilinip, éghir siyasiy bésim astida qalidu.

1952-Yili 8-aygha kelgende, xitay kompartiyisi gherbiy shimal mehkimisi shi jungshün bilen wang jénining bashchiliqida qarar maqullap “Shinjangda milliy térritoriyilik aptonomiyini yolgha qoyush teyyarliq komitéti” ni quridu.

Teyyarliq komitétigha burhan shehidi re'is, seypidin ezizi qatarliqlar mu'awin re'is bolidu. 1953-Yilining axiridin taki 1955-yili aprélgha qeder Uyghur élide qurulmaqchi bolghan atalmish ölke derijilik aptonomiyining nami mesiliside ichki jehette köp qétim talash-tartishlar élip bérilidu. Ilgiriki “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” hökümiti bilen milliy armiyide xizmet qilghan Uyghur kadirlar héch bolmighanda “Uyghuristan aptonom rayoni” dégen namni bolsimu saqlap qélish üchün tirkishidu. Wehalenki, bu telepmu xitay kompartiyisi teripidin ret qilinidu. Shi jungshün, wang jin qatarliqlar “Uyghuristan” dégen namning xata ikenlikini tekitlep, Uyghur kadirlargha mundaq deydu: “Birinchidin, ‛Uyghuristan‚ dégen nam tarixtiki ‛sherqiy türkistan‚ dégen siyasiy namgha oxshashla milliy bölgünchilikning ipadisidur. Ikkinchidin, ‛sitan‚ sözi xuddi ‛pakistan‚ dégendek musteqil döletlik uqumini béridighan sözdur. Üchinchidin, ‛Uyghuristan‚ sözi shinjangning emeliy ehwaligha mas kelmeydu hemde milletler ittipaqliqigha ziyanliq. Tötinchidin, ‛Uyghuristan‚ junggoluqlarning til aditige mas kelmeydu”.

Ular yene xitayche “Shinjang” atalghusining menisini yighin qatnashchilirigha mundaq izahlaydu: “‛shinjang‚ namini zo zungtang qoyghan bolsimu, lékin bu hergizmu ‛yéngi zémin, yéngi térritoriye‚ dégen uqumni bermeydu. Shinjang ezeldin junggoning zémini bolghachqa, uni bir mezgil yoqitip qoyghan bolsaqmu, lékin zo zungtang yene qayturuwaldi. Shunga uning menisi ‛yoqitip qoyghan zéminni qayturuwélish‚ dégenlik bolidu”.

Seypidin ezizi özining “Shinjang géziti” de élan qilghan eslimiside “Aptonomiye tagh-deryagha emes, belki mu'eyyen bir milletke bérilidu. Shunga ‛shinjang Uyghur aptonom rayoni‚ dep atisaq muwapiq bolidu” dégen teklipni merkezge bergenlikini tilgha alidu. Halbuki, 2009-yili béyjingdiki milletler neshriyati neshr qilghan “Uyghurlarning qisqiche tarixi” namliq xitayche kitabta mundaq bayanlar uchraydu: “1955-Yilini béshida shinjangda qurulmaqchi bolghan ölke derijilik aptonomiyining namini ‛shinjang aptonom rayoni‚ yaki ‛shinjang Uyghur aptonom rayoni‚ dep atash mesiliside köp talash-tartishlar boldi. Eng axirida Uyghurlarning aliy rehberliridin seypidin ezizi bilen burhan shehidi ‛merkez qandaq békitse shundaq békitsun, bizning pikrimiz yoq‚ dep ipade bildürdi. Bashqa köpchilik Uyghurlar birdek ‛shinjang Uyghur aptonom rayoni‚ dep atashni telep qildi”.

Yuqiriqidek bir qatar talash-tartishlar netijiside, 1955-yili 4-ayning 16-küni xitay merkiziy hökümiti “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” dégen namni resmiy békitidu. 1955-Yili 10-ayning 1-küni “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” qurulghanliqi jakarlinidu.

Xitay bash ministiri ju énley 1957-yili chingdawda échilghan milletler xizmiti yighinida néme üchün shunche talash-tartishlardin kéyin “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” dégen namni békitkenliki heqqide mundaq chüshenche béridu: “‛shinjang Uyghur aptonom rayoni‚ qurulghan chaghda biz ‛Uyghuristan‚ dégen namni ishlitishni qobul qilmiduq. Chünki shinjangda peqet Uyghurlarla yashimaydu, undin bashqa yene 12 millet bar. Shinjangdiki 13 milletke 13 ‛sitan‚ qurup bergili bolmaydu, elwette. Partiye we hökümet köp oylishishlar arqiliq eng axirida ‛shinjang Uyghur aptonom rayoni‚ dégen namni békitti. Némila bolmisun, qalpaq yenila Uyghurlargha kiydürüldi. Chünki Uyghurlar shinjangdiki asasliq millet”.

Yuqiriqi melumatlardin körüwélish tes emeski, 1950-yillarning bashlirida xitay hökümitining Uyghur élide tesis qilghan atalmish “Aptonomiye” side “Uyghur” dégen qalpaqning mewjut bolup turushi üchün éghir bedeller tölen'gen. Egerde 1944-yili nilqida inqilab partlap, shu yili 12-noyabirda “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” qurulmighan bolsa, nechche on ming kishilik milliy armiye manas deryasi boyida tirkiship turmighan bolsa, xitay hökümiti 1955-yili Uyghur élige tesis qilghan atalmish “Aptonomiye” sige “Uyghur” dégen qalpaqni kiydürüshnimu hergiz oylashmighan bolatti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.