Tashqi siyaset zhurnili maqalisi “Cheklen'gen puqralar”

Xitay da'irilirining yéngi yil kire-kirmeyla bir qanche kishilik hoquq aktipini uzun muddetlik qamaq jazasigha höküm qilishi xitayning 2012-yilidiki kishilik hoquq xatirisining ilgiriki yillardin perqliq bolmaydighanliqining signalini bergen idi. Közetküchiler, bu yil xitayda dölet re'isi almishidighanliqi munasiwiti bilen weziyetning téximu keskinlishidighanliqini, shunga gherb ellirining xitayning kishilik hoquq weziyitini yaxshilash üchün ünümlük xizmetlerni qilishi kéreklikini bildürüshmekte. Bu heqte kishilik hoquqni közitish teshkilatining xitay ishliri diréktori sofiy richardson xanim özining köz qarashlirini “Tashqi siyaset” zhurnilida élan qilghan.

Yéngi yilning birinchi éyidila wuxen sheherlik sot li té isimlik öktichi yazghuchini dölet tüzümini özgertishke urunush jinayiti bilen 10 yilliq qamaq jazasigha buyrughan bolsa, arqidinla yene xangju sheherlik sot ju yüfu isimlik sha'irni oxshash jinayet bilen jazalighan idi. Bu heqtiki xewerler eyni waqitta xelq'ara axbaratlarda keng élan qilin'ghandin kéyin xitayning kishilik hoquq weziyitining yönilishi heqqide ghulghula peyda qildi.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining xitay ishliri diréktori sofiy richardson xanim bu heqtiki köz qarashlirini amérikida neshrdin chiqidighan tashqi siyaset zhurnilida élan qilin'ghan “Cheklen'gen puqralar” namliq maqalisi arqiliq otturigha qoyghan. Sofiy xanim yéngi yil kire-kirmeyla xitay da'irilirining hökümetning ijralirini yéziqchiliq yoli arqiliq tinch shekilde tenqid qilghan öktichi yazghuchilarni éghir qamaq jazasi arqiliq jazalashtek ehwalni “Tinchliqperwer tenqidchilik” ning xitayda bu yilmu ishqa ashmaydighanliqining signali, dep körsetken.

Sofi xanim maqaliside nobél mukapati sahibi lyu shawboning qamaqqa élinishi, sen'etkar ey wéwéyning nazaretke élinishi we xitay da'irilirining 2009-yili tibet we Uyghur élide meydan'gha kelgen weqelerning hemmisini qattiq qolluq bilen basturghanliqi qatarliqlarni tilgha alghandin kéyin: “Xitay kommunist partiyisi öktichilerni dawamliq halda qattiq qolluq bilen basturup kelgen. Emma “Ereb bahari” din qorqup ketken xitay hökümiti taktikisini öktichilerni qolgha élishtin ularni “Yoqitiwétish” ke özgertti, dep bayan qilish arqiliq, xitaydiki siyasiy öktichilerning ehwalining künsayin nacharlishiwatqanliqini bildürgen. Sofi xanim maqaliside mundaq dawam dégen:
“2008-Yili béyjinggha olimpik musabiqisini ötküzüsh hoquqi bérilgende, olimpik komitétining bashliqi jaku'as roji “Olimpik musabiqisi xitayning kishilik hoquq weziyitini özgertip qélishi mumkin” dégen idi. Emma buning eksiche, bu dölette teqib we cheklimiler téximu éship ketti. 2012-Yili bolsa ehwal téximu chataq bolushi mumkin. Chünki 2012-yili xitayda dölet re'isi almishidighan yil, hazir xu jintawning öz wezipisini shi jinpinggha ötküzüp béridighanliqi texmin qilinmaqta. Bundaq bir waqitta atalmish “Inaq jem'iyet” ni saqlap qélish üchün weziyet adettikidinmu bek qattiq kontrol astigha élinidu. Bu, xitayda misli körülmigen ijtima'iy qalaymiqanchiliq peyda qilip, jem'iyetning her qatlimidin we hemme rayonlardin adalet telep qilidighan awazlar yüksilishi mumkin. Chünki xitay hökümiti söz erkinliki bilen qattiq düshmenliship, adalet sistémisining musteqilliqining aldini tosti, jem'iyetning bir qatliminila razi qilish arqiliq, ziddiyetni ötkürleshtürüp, apetning chongigha ul sélip keldi.”

Sofi richardson xanim maqalisining dawamida, xitay hökümitining iqtisadiy küchi éship bérishining eksiche, tenqidiy pikirlerge bolghan sewrining aziyip, basturushtin ibaret yolni tallap kelgenlikini bildürgen. Amérika we yawropa ellirining xitay bilen ötküzüwatqan kishilik hoquq söhbetlirining héchqandaq ünümi bolmaywatqanliqini alahide tekitligen richardson xanimning qarishiche, gherb ellirining xitaygha kishilik hoquq mesiliside yéterlik bésim ishletmesliki, mesilini xelq'ara sehnilerde ochuq-ashkara tilgha almasliqi xitayning öktichilerni basturushigha téximu keng yol échip bermekte iken. Sofi xanim amérika bashchiliqidiki gherb ellirining emdi usulini özgertishi kéreklikini bildürüp mundaq dégen:
“Amérika qoshma shtatliri we bashqa döletler xitay hökümitige özining kim bilen körüshüshni arzu qilsa shuning bilen körüshidighanliqini, buninggha xitay hökümitining arilishalmaydighanliqini ochuq qilip éytishi kérek. Amérika prézidénti barak obama xitay mu'awin re'isi shi jinpingning ziyaritidin ilgiri yü jyé we shundaqla Uyghur milliy herikiti rehbiri rabiye qadir xanimgha oxshash kishilik hoquq aktiplirini aqsaraygha teklip qilip körüshüshi we bu arqiliq amérikining pikir erkinliki we kishilik hoquq aktiplirigha ehmiyet béridighanliqini namayan qilishi kérek. Mana bular amérikining kishilik hoquq döliti istiligha bab kélidighan heriketlerdur... Hemmisidin muhimi, herqaysi döletler xitayning kishilik hoquq mesilisini herqandaq sorunda, ochuq yaki yépiq söhbetlerning hemmiside qéchip qutulalmaydighan bir muhim témigha aylandurushi kérek. Bundaq qilghanda xitay bularni körmeske sélip ötüp kételmeydu.”

Sofi richardson xanim maqalisining axirida, gherb ellirige chaqiriq qilip, xitayda hoquq ötküzüsh murasimi bolidighan bu yilni xitaygha kishilik hoquq mesiliside bésim ishlitidighan yaxshi pursetke aylandurush kéreklikini tekitlep:
“Nurghunlighan döletlerde hoquq ötküzüp bérish basquchi siyasiy yéngiliqlarni, hararetlik munazirilishishlerni we riqabetlerni birlikte élip kélidu. Gerche xitaydin buni kütkili bolmisimu, yenila gherb döletliri xitayda héchnersini özgertelmigenlikidin ümidsizlenmesliki kérek. Bu yil téxi emdi bashlandi, shunga xitaydiki öktichilerning küni téximu qéyinlashmay turup, hemmimiz birlikte heriketke öteyli” dégen.