“хитайниң ғәрбий райони иқтисадий пиланлар арқилиқ тинчийдиғандәк әмәс”

Бу мақалиләрдә хотән вәқәси тонуштурулуш билән биргә уйғур районидики бу хил тоқунушларға сәвәб болуватқан амиллар һәққидиму тәпсилий мәлуматлар берилмәктә. Әнә шуларниң бири, бүгүн америкида нәшрдин чиқидиған “иқтисадчи” гезитидә елан қилинған “хитайниң ғәрбий райони иқтисадий пиланлар арқилиқ тинчийдиғандәк турмайду” темилиқ мақалидур.

“иқтисадчи” гезитидә елан қилинған “хитайниң ғәрбий райони иқтисадий пиланлар арқилиқ тинҗийдиғандәк әмәс” мавзулуқ мақалиниң йәнә бир мавзуси “улар гарға топ атсун” болуп, мақалигә немә үчүн мундақ бир мавзуниң қоюлғанлиқи мақалиниң ахирида мәлум болиду. Уйғур елиниң вәзийити һәққидә тәпсилий мәлумат берилгән мақалә мундақ дәп башланған:
-Техи бу йил июлниң бешидила хитайниң ташқи ишлар министири “шинҗаңниң вәзийити яхши вә муқим” дәп баянат елан қилған иди. Әмма аридин икки һәптә өтмәйла йәни 18-июл күни хитайниң ғәрбий райони йәнә бир қетимлиқ шиддәтлик вәқәгә сәһнә болди. Хитай даирилири сақчиларниң 14 бөлгүнчини етип өлтүргәнликини уқтурди. Хотәндики вәқәниң зади қандақ бир вәқәлики ениқ әмәс. Чәтәлләрдики уйғур кишилик һоқуқ тәшкилатлири хитай сақчилириниң тинч намайиш қилған уйғурларни оққа тутқанлиқини илгири сүрсә, хитай даирилири бу уйғурларниң террорчи икәнлики вә уларда бензин ботулкиси, пичақ вә бомба барлиқини илгири сүрүшмәктә.

Бу вәқә уйғур район даирилири билән мәркизи һөкүмәт һәр иккилисиниң арамини бузғандәк туриду. 5-Июл үрүмчи вәқәси йүз бәргәндә хитай даирилири вәқәдин қаттиқ чөчүп кетип, униң тарқилип кетишиниң алдини елиш үчүн пүтүн интернет, телефон алақилирини кесип ташлиған иди. Мәркизи һөкүмәт кейин уйғурларниң қаттиқ ғәзипини қозғиған ваң лечуәнни йөткәп, униң орниға җаң чүншйәнни тәйинлигән. Вәқәниң икки йиллиқ хатирә мәзгилидә җаң чүншйән наһайити ишәнчлик һалда ат бәйгә мәйданини зиярәт қилип, у йәрдә амма билән каваб йәп, пива ичкән иди. Дәрвәқә, хотәндики һөкүмәт даирилириму хотәнгә пойиз қатнайдиғанлиқи мунасивити билән бир қисим тәбрикләш паалийәтлирини қиливатқан иди.

Мақалиниң давамида қәшқәр тоғрулуқму наһайити тәпсилий мәлумат берилгән болуп, униңда хитай даирилири бөлгүнчилик һәрикәтлириниң увиси дәп қарайдиған қәшқәрни “ғәрбтики шинҗин” қилип қуруп чиқиш арқилиқ бу хил һәрикәтләрни йоқитиш мәқсити билән районға төмүр йол селиш, иқтисадий алаһидә район селиш қатарлиқ иқтисадий пиланларни йолға қойғанлиқи, қәшқәрни оттура асиядики әң чоң базар қилип қуруп чиқиш пиланини тәшвиқ қиливатқанлиқи һәққидә мәлумат берилгәндин кейин мундақ дейилгән:
-Қәшқәрниң чоң кочилиридики һәр бир пилакатта қәшқәрни “парлақ келәчәк” ниң күтүп турғанлиқи тәшвиқ қилинған хәт вә рәсимләр қоюлған. Әмма, арқа кочиларға өткәндә бу йәрдики вәзийәтниң һәқиқий йүзи әкс етидиған плакатларни көрүш мумкин. Арқа кочилардики тамлар һөкүмәт тәрипидин чиқирилған “қанунисз диний паалийәтләрни, қанунсиз һәҗгә беришни чәкләш” уқтурушлири вә миллий бөлгүнчи лидерлар, зораванчи террорчи җинайәтчиләр вә диний әсәбийләр дегәндәк исимлар қоюлған пилакатларни вә шундақла қечип йүргән җинайәтчи вә җинайәт гумандарлирини тутуш һәққидики еланларни вә пуқраларниң әксийәтчи мәзмундики нәрсиләрни мәлум қилиши һәққидики уқтурушлар билән тошуп кәткән.

Мақалидә, хитайда “ясимән инқилаби” ни қозғаш тәшәббуси оттуриға қоюлуватқан мәзгил болған 20-феврал күни қәшқәр сақчи даирилириниң қәшқәрдики һейтгаһ мәсчитиниң йениға “юқири бесимлиқ су” ни орнитп қойғанлиқи, топилаңни тинчитиш қисимлириниң қәшқәр һөкүмәт бинаси қорусиға орунлаштурулғанлиқи вә пуқрачә кийингән сақчиларниң қәшқәрни зиярәт қиливатқан чәтәллик мухбирларниң кәйнигә киривелип уларни биарам қилғанлиқи баян қилинған.

Мақалидә, хитай һөкүмити гәрчә қәшқәргә селинған мәбләғләрниң қәшқәрдә 600 миң иш имкани яритидиғанлиқини ейтиватқан болсиму, қәшқәрниң ихтисаслиқ хадимлар намида районға хитай көчмәнлирини йөткәватқанлиқи, уйғурларниң хитайниң қоли арқилиқ келидиған һәрқандақ тәрәққияттин ғәм йәйдиғанлиқи әскәртилгән. Униңда хитай даирилириниң қәшқәрдики 200 миңдин ошуқ уйғур орунлашқан қәдимий шәһәр районидики өйләрни “йәр тәврәшкә чидамсиз” өйләр дәп чеқиш пиланиниң райондики талаш -тартиш яратқан йәнә бир мәсилә икәнлики оттуриға қоюлған. Мақалидә мундақ дейилгән:
-Қәшқәрдә кишиләр бу өй чеқиш пиланиниң уйғур мәдәнийитини нишан қилғанлиқиға ишиниду. Бир уйғур аял қәшқәр қәдимий шәһәр аһалилириниң һөкүмәтниң өйни йәр тәврәшкә чидамлиқ қилип пухтилаймиз дегәнликигә ишәнмәйдиғанлиқини ейтип, “бизни йәр тәврәштин худа сақлайду” деди. Үрүмчи даирилириму охшашла бу арқилиқ үрүмчи вәқәсигә охшаш вәқәләрниң алдини елишни үмид қилмақта. Уларму чәт районлардики аһалиләрни көчүрүп биналарға чиқарди. Әмма у бина өйләргә чиқиш үчүн үрүмчидә әң аз 2 йилдин артуқ яшиған болуши керәк. Шуңа көпинчә һалда җәнубтин йеңи кәлгәнләр туридиған әзан өй тапалмайду, буму иҗтимаий наразилиқни пәсәйтишкә ярайдиған амил әмәс.

Мақалигә қоюлған “улар гарға топ атсун” дегән мавзу мақалиниң ахириға қоюлған төвәндики бир абзас билән йешилидиған болуп, униңда мундақ дейилгән:
-Үрүмчидики ғәрбий шимал иқтисад тәтқиқат мәркизидики таң лиҗу исимлик хитай “районниң муқимлиқини сақлаш үчүн уйғурларға тоғра иш тепип беришниң интайин муһимлиқини ейтти. У, уйғурлар санаәт орунлирида ишләшкә анчә мувапиқ әмәстәк қилиду. Мәнчә уларға васкетбол ойнаш йәни америкидики васкетбол кулуби негирларға иш пурсити яритип бәргәндәк, уйғурларғиму шундақ васкетбол ойнаштәк бир иш тепип бериш керәк” деди. Мана бу хил көз қараш бизләргә уйғур райониниң немишқа тинчимайдиғанлиқини ениқ чүшәндүрүп бәрсә керәк.