Түркийә-хитай мунасивитидә уйғур мәсилиси қандақ рол ойниши керәк?

Бу мунасивәт билән түркийидә өткүзүлгән йиғинларда түркийә-хитай мунасивитидики мәсилиләр оттуриға қоюлуп буни һәл қилишниң йоллири издәнмәктә. Мәсилән 7-айниң 8-күни түркийә истратегийилик чүшәнчә енисититутида чақирилған “түркийә, хитай мунасивитиниң 40 йиллиқи” мавзулуқ, хаҗәттәпә университети тарих бөлүми оқутқучиси доктор әркин әкрәм риясәтчилиқ қилған йиғинда түркийә аднан мәндәрес университети хәлқара мунасивәтләр факүлтити оқутқучиси доктор сәлчуқ чолақоғлу, күтаһя думлипинар университети сиясәт вә хәлқара мунасивәтләр факүлтити оқутқучиси доктор бариш адибәлли, түркийә тобб иқтисад вә технологийә университети хәлқара мунасивәтләр факүлтити оқутқучиси доктор баһадир пәһливантүрк вә түркийә сода министирлиқи тохтамнамилар башқармиси мутәхәссиси зүлфиқар қилич әпәнди қатарлиқ кишиләр түркийә, хитай мунасивити һәққидә музакирә елип барди.

Йиғинға хитайниң әнқәрәдә турушлуқ башәлчи вәкили шяв җүнҗең, хитай хәлқара радиосиниң мухбири вә шинхуа хәвәр агентлиқи мухбириму қатнашти. Бу йиғинда мутәхәссисләр нуқтилиқ һалда түркийә билән хитайниң дипломатик мунасивәт орнатқандин бериқи 40 йил җәрянида, икки дөләт мунасивитиниң тарихий тәрәққияти, икки дөләт оттурисидики сиясий, иқтисадий мунасивәткә болған охшимайдиған көз қарашларни оттуриға қоюшти. Мутәхәссисләр 3 саәт музакирә елип бериш нәтиҗисидә икки дөләт оттурисида мәвҗут болған мәсилиләрни төвәндики маддиларға ихчамлиди, булар:

• Уйғур яки шәрқий түркистан мәсилиси
• Тиҗарий мәсилиләр
• Иқтисадий мәсилиләр
• Түркийә билән хитай оттурисида район характерлик һәмкарлиқниң аҗизлиқи
• Икки дөләтниң өз‏-ара чүшәнмәсликидин келип чиққан психологийилик мәсилиләр

“түркийә-хитай мунасивитиниң 40 йиллиқи” мавзулуқ йиғинда нуқтилиқ түркийә-хитай мунасивитидә шәрқий түркистан мәсилисиниң орни музакирә қилинди. Бәзи мутәхәссисләр түркийә-хитай мунасивитидә уйғур мәсилисиниң көврүклүк роли ойниши керәкликини илгири сүрсә, йәнә бәзи мутәхәссисләр түркийә-хитай мунасивитидә уйғур мәсилисини тилға алмаслиқ керәкликини, түркийиниң уйғурсиз ташқи сиясәт елип бериши керәкликини илгири сүрди.

Доктор мурат чәмрәк әпәнди уйғур мәсилисини түркийә-хитай мунасивитини уйғурлар арқилиқ қилмаслиқ керәкликини баян қилип мундақ деди:
“уйғур мәсилисигә икки дөләт оттурисидики мунасивәтләрни бәлгиләйдиған бирдин-бир амил дәп қаримаслиқимиз керәк. Түркийә-хитай мунасивитини уйғурлар арқилиқ йүргүзүш мәсилә пәйда қилиду. Шуңа биз уйғур райони билән болған тиҗарий мунасивитимизни тәрәққий қилдурайли, буни хитайниң ишәнчигә еришсәк қилалаймиз. Мәсилән түркийә-булғарийә билән мунасивәт орнатқанда, булғарийидики түркләр арқилиқ орнатмайватиду. Шималий ирақ түркийә билән түркийидики күртләр арқилиқ мунасивәт орнатмайватиду, шуңа хитай билән болған мунасивитимиздин уйғур мәсилисини чиқириветишимиз керәк.”

Доктор әркин әкрәм әпәнди бу көз қарашқа қарши чиқип мундақ деди:
“түркийә-хитай мунасивитидә уйғур мәсилиси түркмән мәсилисигиму, күрт мәсилисигиму охшимайду. Немә үчүн десәңлар, хитай шәрқий түркистан мәсилисини түркийидин көриду. Хитай шәрқий түркистанда 20-әсирдә қурулған икки җумһурийәтниң идеологийисиниң мәнбәси түркийидә дәп қарайду. Чүнки генерал әнвәр паша вә ататүрк әвәткән түрк армийилири шәрқий түркистанда паалийәт елип барған. Иккинчидин хитай шәрқий түркистанда мәйданға келиватқан вәқәләрдә түркийиниң қоли барлиқини, 1950-йиллардин бери түркийидә шәрқий түркистан дәвасини елип барған әйса йүсүп алптекинни түркийә дөлитиниң қоллап-қувәтлигәнликигә ишиниду.”

Доктор әркин әкрәм әпәнди хитай үчүн шәрқий түркистанниң интайин муһим икәнликини баян қилип мундақ деди:
“хитай үчүн шәрқий түркистан мәсилиси интайин муһим бир мәсилә. Хитай сиртқа ечилай десә, җәнубта һиндистан, шималда русийә бар. Шуңа бу икки тәрәпкә ечилалмайду. Хитайниң яврасяға ечилиши үчүн шәрқий түркистан мәсилиси тосалғу, асия пасипик райониға ечилиш үчүн тәйвән тосалғу. Хитай тәрәққий қилған чоң дөләт болимән дәйдикән, шәрқий түркистан мәсилиси билән тәйвән мәсилисини һәл қилиши керәк. Шәрқий түркистансиз хитайниң тәрәққий қилиши қейин. Буни америкиму, явропа дөләтлириму билиду. Бүгүн шәрқий түркистан пәқәтла түркийә билән мунасивәтлик бир мәсилә әмәс. 2001-Йилидин кейин пүтүн дуня дөләтлири билән мунасивәтлик бир мәсилигә айланди. Әслидә шәрқий түркистан мәсилиси түркийиниң мәсилиси әмәс, хитайниң өзиниң мәсилиси, әмма хитай бу мәсилиниң мәнбәсиниң түркийә икәнликигә ишәнгәчкә түркийә һөкүмити билән елип барған учришишларда бу мәсилини оттуриға қоюп кәлмәктә.”

Уйғурларни түркийә, хитай мунасивитидә көврүк қилишқа әрзимду? көврүк қилғили болғачқа түркийә рәис җумһури абдуллаһ гүл шәрқий түркистанни зиярәт қилди.

Йиғинға қатнашқан мутәхәссисләрниң көпи түркийә-хитай мунасивитидә уйғурларниң көврүклүк роли ойниши керәкликидә һәм пикир болған болсиму, қандақ көврүк болуши һәққидә талаш-тартиш давам қилди.