Uyghurlar tarixigha “Jahan'girlik neziride qarash” qazaqistanda tenqidke uchridi

Ötmüshtin melumki, Uyghur xelqi uzun yillar mabeynide özining hazirqi tarixiy makani, yeni xitayning qol astidiki Uyghur élide bir qanche musteqil döletlirini qurup, merkiziy asiya tarixida muhim rol oynap kelgen.
Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2011.08.01

Peqet ötkenki esirning özidila Uyghurlar  chet'el basqunchilirigha qarshi bir qanchilighan qozghilanglarni kötürüp, musteqilliqqe, erkinlikke bolghan intilishini, ümidini namayish qilghan hemde ottuzinchi yillarda sherqiy türkistan islam jumhuriyiti, qiriqinchi yillarda bolsa sherqiy türkistan jumhuriyiti wujudqa kelgen, emma bu musteqil döletler xitay we rusiye qatarliq jahan'gir memliketlerning siyasiti, til biriktürüshi tüpeyli gumran bolghan idi. Bu heqte delillerni köpligen tarixiy menbelerde, dunya tetqiqatchilirining emgekliride uchritishqa bolidu. Lékin shuninggha qarimay, tarixni burmilash, heqiqetni yoshurush, bir xelqning ghururigha tégish, uni kemsitish ehwalliri yüz bermekte. Bu, elwette, shu xelqning ghezeb-nepritini qozghimay mumkin emes.

Yéqinda qazaqistandiki “Arguménti i fakti” heptilikining mushu yilqi 27-sanida élan qilin'ghan siyasetshunas konstantin siroyézhkinning “Shinjang paji'esi ikki yildin kéyin. Sh u ar diki toqunushning epsaniliri we sawaqliri toghriliq” mawzusidiki söhbiti eyne shundaq mezmundiki tarixiy burmilashlarning, asassiz eyibleshlerning biri bolup, u qazaqistandiki pütkül Uyghur jama'etchilikining qattiq naraziliqini peyda qilghan. Maqalide orun alghan bezi pikirlerning heqiqetke uyghun kelmeydighanliqini ottura asiya hemde dunya miqiyasida tonulghan tarixchi ablet kamalof yarqin pakitlar bilen delillep chiqqan. U özining jumhuriyetlik “Uyghur awazi” gézitide élan qilin'ghan “Uyghurlar tarixigha jahan'girlik neziride qarash” dep atalghan maqaliside xitayshunas k.Siroyézhkinning 2009-yili ürümchide yüz bergen qanliq paji'ening kélip-chiqish sewebliri heqqide özining shexsiy nuqti'inezirini ikki yil ötkendin kéyin yuqirida atalghan gézit arqiliq otturigha qoyushining uning Uyghurlargha nisbeten shekillen'gen ilgerki mewqesidin héch perqlenmeydighanliqini éytip kélip, mundaq dep yazidu:
‏-Emma sh u a r da 2009-yili yüz bergen weqelerni, étnik ziddiyetlerning seweblirini yorutushta we bolupmu Uyghurlarning tarixigha munasiwetlik menbelerge asaslinishidiki alahidiliklerde k. Siroyézhkinning bir tereplimilikke we xili derijide gherezlikke yol qoyushi qolumgha qelem élishqa mejbur qildi. Sözümni söhbet bergüchining méni heyran qaldurghan dewagerlikidin bashlimaqchimen. Uning “Epsaniler we xitaydiki étnikiliq bölgünchilik heqiqaniyiti hem merkiziy asiya bixeterliki” dep atilidighan kitabining mawzusigha oxshash, bu qétimqi mulahizilirining merkizidimu yene shu “Epsane” sözi turidu.

Shunglashqa k. Siroyézhkin oqurmenler aldida qandaqtur bir epsaniler (yeni ispat-asastin juda bolghan tesewwurlar) ni pash etküchi süpitide gewdilinidu we peqet özila bilidighan “Heqqaniyet” ke köpchilikni ishendürmekchi bolidu. Emma shu nerse diqqetke sazawerki, - dep dewamlashturidu. A. Kamalof,‏-  k. Siroyézhkin epsanilerni “Pash qilish” arqiliq öziningmu yéngi epsanilerni toquwatqanliqini bayqimaydu. Uning zamaniwi Uyghurlarning qedimiy Uyghurlar bilen sherqiy türkistan térritoriyisidiki Uyghur döletliri bilen héchqandaq munasiwiti yoq, dégen pikri eyne shundaq epsanilerning biri. A. Kamalof buning asasida sowét xitayshunasi anatoliy malyawkinning “9 ‏- We 12-esirlerdiki Uyghur döletliri” namliq kitabida bashlighan munazirining yatqanliqini, mezkur kitabtimu uning mu'ellipi pikirliride qarimu-qarshiliqning barliqini, ötmüshte Uyghurlarning we ularning ejdadlirining sherqiy türkistan térritoriyiside xitaygha béqindi bolmighan döletlirining mewjut bolghanliqini, saqliniwatqan Uyghur, xitay we bashqa tillardiki qol yazmilarningmu ispatlaydighanliqini, buni k. Siroyézhkinning iqrar qilip turup, yenila uning bu döletlerni Uyghurlarning dep éytishni xalimaydighanliqini körsitip yene mundaq dep yazidu:
-Melum bolushiche, ularning peqet ahalisila Uyghur bolup, emdi döletchilikning kimge te'elluqluqi namelum ikenmish. Shuning özide mezkur döletlerni berpa qilghan Uyghurlarning bügünki Uyghurlargha munasiwiti, k. Siroyézhkinning pikriche, “Tamamen yiraqmish”. Bu yerde shuni qeyt qilish lazimki, zamaniwi Uyghurlar bilen qedimiy Uyghurlar munasiwitining yiraq ikenlikini testiqlesh neqeder ilmiy asasqa ige bolmisa, shu qeder idé'ologiyilik we siyasiy meqsetke yéqindur.

A. Kamalof zamaniwi yerlik türkiy xelqlerdin qazaqlar, özbékler, qirghizlar we türkmenlerning hazirqi döletlirining zéminida shekillen'genlikini hem shuninggha muwapiq shu zéminda qedimdin mewjut bolghan barliq dölet teshkilatlirining mirasxorliri bolup hésablinidighanliqini, shuninggha oxshash Uyghurlarningmu hazirqi Uyghur aptonom rayonigha te'elluq barliq tarixlarning, bu yerlerde buningdin ilgiri berpa étilgen barliq döletlerning mirasxorliri ikenlikini tekitligen. Tetqiqatchi shundaqla k. Siroyézhkinning 2009-yilqi ürümchi weqesi, Uyghurlarning azadliq we musteqilliq üchün yürgüzüwatqan kürishi, bügünki ehwali, turmush-tirikchiliki heqqidiki pikir-mulahiziliride, döletmenlik mustemlikichilik tuyghusidiki köz qarashning shekillen'genlikini, u her jehettin qollawatqan, maxtawatqan xitayning, Uyghur élide élip bériwatqan siyasitining, meblegh sélishining, “Ilmiy-téxnikiliq tereqqiyat chariliri” ning Uyghurlarni ana tilida bilim élish hoquqliridin merhum qilish bedilige emelge ashuruluwatqanliqini körsetken hemde k. Siroyézhkinning köp jehette mentiqsiz, asassiz, gherezlik mulahizilerge bérilip ketkenlikini otturigha qoyghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.