“Shinjang omumiy tarixi” qandaq arqa körünüshte otturigha chiqti? (2)

1990-Yillarning bashlirida Uyghur aptonom rayonida tarixchi turghun almas yazghan “Uyghurlar” namliq üch kitabqa qarshi keng kölemlik hökümet herikiti élip bérilghandin kéyin, Uyghur tarixi mesilisi pewqul'adde sezgür témigha aylandi.
Ixtiyariy muxbirimiz qutlan
2012.10.23
dolet-menpeiti-hemmidin-ela-kitab-305.jpg Sh u a r partkomining körsetmisi bilen xitay tarixchisi ma dajéng 2002-yili bazargha salghan “Dölet menpe'iti hemmidin ela” namliq kitab.
RFA/Qutlan

Shundin bashlap, Uyghur tarixchiliri we bilim ademlirining Uyghur tarixigha da'ir eserliri qattiq siyasiy sénzor astigha élindi. Sap tarixiy kitab we maqalilerni yézish imkaniyiti kündin-kün'ge tariyip ketkechke, Uyghur bilim ademliri tarixiy romanchiliq yoli arqiliq Uyghur oqurmenlirining öz tarixini bilishke bolghan ishtiyaqini qandurush yolini tutti. Ötkür ependining “Oyghan'ghan zémin”, memtimin hoshurning “Qum basqan sheher”, zordun sabirning “Ana yurt” qatarliq bir yürüsh tarixiy romanliri qattiq sénzor astida yoruqluqqa chiqti. Abduweli élining apaq xoja we yaqupbeg dewrige béghishlan'ghan bir yürüsh tarixiy romanliri neshrdin chiqip uzaq ötmeyla cheklen'gen eserler süpitide yighiwélindi. Arqidinla Uyghur aptonom rayonluq partkom we hökümet bir top “Yallanma tarixchilar” ni teshkillep, “Shinjangning yerlik tarixi” ni tüzüp chiqti hemde uni Uyghur rayonidiki barliq aliy mekteplerde mejburiy ötülidighan derslik qilip békitti.

2000-Yillarning bashlirigha kelgende xitay hökümet da'irilirining Uyghurlar we Uyghur éli tarixigha bolghan sezgürlüki hessilep ashti. Wang léchüenning biwasite körsetmisi bilen xitay tarixchilirining siyasiy meqsetni chiqish qilghan Uyghur éli tarixigha munasiwetlik kitabliri arqa-arqidin bazargha sélinishqa bashlidi. Ma dajéng, li shéng, wang jiley, pen jiping qatarliq xitay tarixchiliri hökümetning yuqiri teminatidin behrimen bolghan halda “Yéngi tarix” yasashqa kirishti. Bularning ichide wang léchüen biwasite kirish söz yézip testiqlighan ma dajéngning qelimidiki “Dölet menpe'iti hemmidin ela” namliq kitab hemme jayda daghdugha qilindi.

2004-Yili amérikida fridrik starning bash muherrirlikide “Shinjang: xitayning musulmanlar chégrasi” namliq kitab neshr qilin'ghandin kéyin xitay da'irilirining Uyghur éli tarixigha bolghan sezgürlüki téximu yuqiri pellige kötürülidu.

2005-Yilining béshidin tartip, xitay da'iriliri bir top hökümet tarixchilirini toplap, köp tomluq “Shinjang omumiy tarixi” tüzüsh qurulushini bashlaydu hemde buni amérikida neshr qilin'ghan “Shinjang: xitayning musulmanlar chégrasi” namliq kitabqa bérilgen jawab dep hésablaydu. Shuning bilen bir waqitta xitay da'iriliri yene diplomatiye oyuni oynap, amérikida neshr qilin'ghan Uyghur éli tarixigha munasiwetlik bu kitabning qelem tewretküchilirini “Qara tizimlik” ke kirgüzidu.

Kitabni yézishqa qatnashqan jéymis milward, dru gladniy, rudélsun, gardénér bowingdon, nebijan tursun qatarliq 13 neper tetqiqatchi amérikidiki xitay elchixanisining “Qara tizimliki” ge tizilip, ularning Uyghur élige bérip matériyal yighishi yaki ilmiy tekshürüshlerde bolushi cheklinidu. Amérikida chiqidighan “Washin'gton pochtisi”, “Blumbérg”, “Nyu-york waqit géziti” qatarliq dangliq gézitlerning 2011-yilliq awghust éyidiki sanlirida “Shinjang 13” dégen nam bilen atalghan amérikiliq Uyghurshunaslarning xitaygha bérish üchün sun'ghan wiza iltimasining washin'gtondiki xitay elchixanisi teripidin héchqandaq chüshendürüsh bérilmeyla ret qilin'ghanliqi heqqide maqaliler bésilidu. Yuqiriqi gézitlerde bérilgen uchurlargha qarighanda, xitay elchixanisi hetta wiza telep qilghan bir qisim amérikiliq tetqiqatchilardin “Özini tekshürüsh” yaki “Bayanat élan qilish” shertlirini qoyghanliqi melum. Biz xitay da'iriliri teripidin buyrutup yazdurulghan yuqiriqi kitablar heqqide pikir élish üchün ilgiri ürümchidiki aliy mekteplerde “Shinjangning yerlik tarixi” dersini ötken, hazir shwétsiyide yashawatqan abdushükür muhemmet ependini ziyaret qilduq.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.