“Xitay afghanistandiki tesir da'irisini kéngeytishke tirishishi mumkin”

Afghanistan tashqi ishqi ishlar ministiri zalmay resul 10-maydin bashlap xitayni 4 künlük ziyaret qilip, xitay tashqi ishlar ministiri yang jyéchi, mu'awin bash ministiri li kéchyang qatarliq shexsler bilen ikki dölet munasiwitini ilgirilep chongqurlashturushqa da'ir mesililerde pikir almashturghan. Afghanistan bilen xitay 90 kilométir kengliktiki tar karidor arqiliq chégralansimu, lékin afghanistan xitay üchün bixeterlik nuqtisidin intayin muhim orun'gha ige. Bezi analizchilar “9-Séntebir weqesi” burun sherqiy türkistan islam ghazatchilirining afghanistanda baza qurup, qoralliq qarshiliq körsitishke atlan'ghanliqini we shundaqla bir qisim türkistan ghazatchilirining sani az bolsimu, lékin hazirgha qeder afghan-pakistan chégrisida pa'aliyet élip bériwatqanliqini eskertidu. Ularning ilgiri sürüshiche, xitay amérika hökümitining bu yil 7-aydin étibaren afghanistandiki qisimlirini chékindürüshke bashlighandin kéyin, afghanistanda sherqiy türkistan ghazatchilirigha pa'aliyet boshluqi yaritip béridighan bir weziyetning otturigha chiqishidin ensireydiken. Bu qarashtiki analizchilar, afghanistan tashqi ishlar ministiri zalmay resulning xitayni ziyaret qilip, li kéchyang qatarliq emeldarlar bilen élip barghan munasiwetni kücheytishke da'ir söhbetlirini buningdin ayrip qarighili bolmaydighanliqini bildüridu.

Yang jyéchi bilen zalmay resulning konkrét qandaq mesililerni sözleshkenliki axbarat wasitiliride élan qilinmidi. Lékin xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi jyang yüy tünügün élan qilghan zalmay resulning ziyaritige munasiwetlik bayanatida eskertip, xitay afghanistan hökümitining muqimliqni ishqa ashurush, kembeghellikke xatime bérish tirishchanliqini qollaydighanliqini bildürgen. Lékin jyang yüyning bayanatidiki közetküchilerning diqqitini qozghighan ibare bolsa, uning afghanistan'gha “Junggoning négizlik menpe'etige munasiwetlik zor mesililerde yardemde bolghanliqi” üchün rehmet éytidighanliqidur. Jyang yüy, xitayning négizlik menpe'etige munasiwetlik bu zor mesililerning qandaq mesililer ikenlikini chüshendürmigen.

Amérika méy'ami uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler tetqiqat ornining mutexessisi, doktor ju'én juréyérning qarishiche, bu yerdiki xitay tilgha alghan uning négizlik menpe'iti “Térrorchilar” ning afghanistan arqiliq xitay chégrasigha kirishini tosushtur. U “Méning perizimche, uning bu yerdiki négizlik menpe'iti térrorchilarning afghanistan arqiliq xitaygha kirish éhtimalidin saqlinish. Méning bilishimche, xitay hökümiti osama bin ladénning ölümidin shikayetchi bolghan idi. Ular osama bin ladénning ölümidin kéyin, bezi “Uyghur térrorchiliri”ning xitaygha qaytip kirishidin ensireydighanliqini bildürgen” dep körsetti.

Zalmay resulning xitayni ziyaret qilghan waqti del xitay bilen rusiye rehberlikidiki shangxey hemkarliq teshkilatining qeshqerde térrorluqqa qarshi turush manéwir élip barghan waqtigha toghra kelgen idi. Afghanistan shangxey hemkarliq teshkilatining közetküchi ezasi bolsimu, lékin zalmay resulning ziyariti bilen qeshqerdiki manéwirning oxshash bir mezgilge toghra kélip qélishi tamamen bir tasadipiyliqning mehsuli bolush éhtimalliqi zor. Obama hökümiti bu yil7-aydin étibaren afghanistandiki 100 ming kishilik qoshunini chékindürüshke bashlap, 2014-yili tamamen chékindürüp bolushni arzu qilsimu, lékin bu pilanning waqtida orundélish-orundalmasliqi yenila afghanistan bixeterlik weziyitige munasiwetlik.

Amérika mé'ami uniwérsitétidiki doktor juén juréyér, xitayning afghanistan'gha bolghan qiziqishi noqul bixeterlik mesilisi bilen cheklenmeydighanliqini, xitay karxanilirining afghanistan'gha kirip, soda qilishqa qiziqidighanliqini bildürdi. Xitay karxanilirining afghanistan yer asti bayliqi, bolupmu mis kanlirigha keng kölemlik meblegh sélish pilani bar idi. Junggo métallurgiye guruhining afghanistan paytexti kabulning 40 kilométir sirtidiki mis eynek kanigha salghan 5.3 Milyard dollar meblighi uning bu jehettiki pilanining bir qismi. Lékin mis eynek kénining orni afghanistanning buningdin 2600 yil awwalqi dewrge a'it budda medeniyet xarabilikige toghra kéletti. Bu mesile arxé'ologlar bilen xitay métallurgiye guruhi arisida ixtilap peyda qilghan.

Arxé'ologlar xitay shirkitining kan rayonidiki budda xarabilikini partlitishigha qarshi chiqqan. Mé'ami uniwérsitétidiki doktor ju'én juréyér xanim, amérika qisimliri afghanistandin chékinishke bashlisa, xitayning afghanistanda aktip pa'aliyetke ötidighanliqini ilgiri sürdi. U mundaq deydu:“Men xitay hökümitining afghanistan toghrisida nurghun nersilerni otturigha qoyup, uni özining arqa ishiki hésablaydighan ipadilerde bolghanliqini bilimen. Yeni u afghanistanni özining arqa ishiki hésablaydu. Shunga buningda u bixeterlikning qanchilik muhim ikenlikini ipadiligen. Biraq méningche yene, xitay shirketliri afghanistan'gha bérip, uning qayta qurulushigha yardem qilishqa nahayiti qiziqidu. Shunga men amérikining afghanistandiki herbiy qisimlirini qisqartishi bilen birge, xitayning afghanistanda aktip pa'aliyetke ötidighanliqini perez qilalaymen.”

Xitay 2001-yili “11-Séntebir weqesi” din kéyin, özining atalmish “Sherqiy türkistan térrorchiliri” ning buzghunchiliqigha uchrighan dölet ikenlikini élan qilip, amérikining yershari térrorluqqa qarshi turush herikitini qollighan we uning bilen hemkarlishidighanliqini élan qilghan. Lékin uzun'gha barmay xitayning térrorluqqa qarshi turushni bahane qilip, sherqiy türkistan öktichi küchlirini basturuwatqanliqi tenqidlen'gen. Xelq'ara teshkilatlar we amérika dölet ishlar ministirliqining doklatlirida xitayning xelq'ara térrorluqqa qarshi turush herikitini Uyghurlarni basturushtiki bahanige aylanduruwalghanliqi ilgiri sürülgen. Zalmay resulning ziyariti del xitayning Uyghur élide “Sherqiy türkistan térrorchiliri” ge qarshi turush teshwiqati yene bash kötürgen mezgilge toghra kelgen idi. Xitay hökümiti “5-Iyul weqesi” din kéyin, bolupmu jang chünshyen aptonom rayon partkomining sékrétarliqigha yötkep kélin'gendin kéyin, térrorluqqa zerbe bérish teshwiqati bir mezgillik pesiyip, yéqindin béri yene küchiyishke bashlighan idi.

Amérika mi'ami uniwérsitétidiki doktor ju'én juréyér xitayning qeshqerdiki manéwir we rayonda térrorluqqa qarshi teshwiqatni kücheytkenliki heqqide toxtilip, “Ular Uyghurlarni basturidighan yene bahane izdewatqan bolushi mumkin. Méningche, térrorluq sözleshke nahayiti asan bir nerse. Chünki héchkim otturigha chiqip, yaq, biz térrorchiliqni qoghdaymiz, démeydu- de ! shunga bu öz-ara hemkarliqni wujudqa chiqirishning yaxshi kozuri. Shangxey hemkarliq guruhining ichide bu xil hemkarliq rohi ajiz. Chünki her bir döletning bashqilardin perqlinidighan öz aldigha menpe'iti bolidu” dep körsetti.

Xitay tashqi ishlar ministiri yang jyéchi aldinqi küni zalmay resul bilen sözliship, uninggha bir qatar wedilerni bergen. Afghanistanning musteqilliqi, igilik hoquqi, zémin pütünlüki we shundaqla uning tinchliq, muqimliq hem tereqqiyat tirishchanliqini qollaydighanliqini bildürgen.