Lyaw yiwu: xitay impériyisi parchilinishi lazim
2012.10.15
Gérmaniye medeniyet sahesidiki eng tesirlik mukapattin biri bolghan “Neshriyat tinchliq mukapati” 14-öktebir küni xitay sha'iri, yazghuchisi lyaw yiwugha bérildi. Téxi bundin töt kün ilgirila nobél edebiyat mukapati xitay yazghuchisi mo yen'ge bérilip, xelq'arada zor ghulghula qozghighan idi. Bu ikki xitay qelemkeshning perqi nede?
14-Öktebir küni frankfurt xelq'ara kitab yermenkisi axirlishishtin ilgiri, frankfurttiki pawls chirkawida 2012-yilliq gérmaniye neshriyat tinchliq mukapatini tarqitish murasimi ötküzülüp, xitay qelemkesh lyaw yiwu bu mukapatqa érishti. Murasimgha gérmaniye prézidénti jo'achim ga'uk, parlamént bashliqi lammért qatarliq dölet erbabliri, siyaset, iqtisad, jem'iyet we medeniyet sahesidiki nurghunlighan meshhur shexsler qatnashti. Lyaw yiwuning mukapat tapshurup alghandin kéyin sözligen nutqi, murasim ehlini hayajanlandurdi.
Gérmaniye neshriyat jem'iyitining re'isi gotfirid ependi sehnide lyaw yiwugha baha bérip “U qilche qorqumsiz halda basturushqa uchrawatqan, azab chékiwatqan xelqning awazini anglatti. U héqiqi menidiki xelq yazghuchisi” dédi. Frankfurtning sheher bashliqi pétér feldman nutuq sözlep, lyaw yiwugha “Sizning erkin bir kishilik salahiyette bu muhim mukapatni öz qolingiz bilen tapshurup alalighanliqingizdin köp hayajanlandim, méni iptixarlanduridighini, kitab shehiri bolghan frankfurtning bashliqi salahiyette mundaq bir uchurni élan qilalighanliqimdur: kitab baziri özining mes'uliyitini chongqur tönidi.”
Lyaw yiwu 1958-yili 4-awghust xitayda tughulghan. Yazmilirida xitay hakimiyitining jinayetlirini pash qilghanliqi üchün 4 yilliq qamaq jazasigha mehkum qilin'ghan. Türmidin chiqqandin kéyin yézish heqqi cheklen'gen. 2011-Yili u xitaydin wyétnamgha oghriliqche qéchip chiqip, wyétnamda bir mezgil riyazet chekkendin kéyin gérmaniyige qachaq yollar bilen kelgen. Hazir bérlinda yashimaqta. Uning eserlirining mutleq köp qismi 1989-yilidiki tyen'enmin qirghinchiliqini pash qilish arqiliq, xitay mustebit hakimiyitining jinayetlirini ashkarilashni asasiy mezmun qilghan. Uning “Bir shé'ir we yüz shé'ir üchün”, “Oq we epyün” qatarliq eserliri melum.
Gérmaniye metbu'atliridiki inkaslargha qarighanda, nobél edebiyat mukapatigha érishken mo yén bilen neshriyat tinchliq mukapatigha érishken lyaw yiwuni exlaq jehettinmu, dunyaqarash jehettinmu, bir eqelliy insanliq jehettinmu sélishturghili bolmaydu. Mo yén xitay kompartiyisining sadiq muridi, lyaw yiwu bolsa esheddiy düshmini. Biri jan béqish üchün yazidu, yene bir adalet üchün. Lyaw yiwu mo yénni “Döletning yazghuchisi”, “Orda sha'iri” dep ataydu.
D u q ijra'iye komitéti re'isi dolqun eysa ependi bu ikki shexs érishken mukapatqa nisbeten öz qarashlirini bildürüp ötti.
Gérmaniye dolqunliri radi'osining 14-öktebirdiki neq meydandin alghan xewiride bayan qilinishiche, lyaw yiwu mukapat murasimida qilghan sözini, tyen'enmin qirghinchiliqida hayatidin ayrilghan 9 yashliq bir balining hékayisi bilen bashlap “Men bu yerde xitay impériyisining ölüm xewirini yetküzmekchi. U mutleq parchilinishi kérek, chünki u balilarni öltürdi. Junggoning en'enisi mushundaq” deydu. Bu nutuq “Xitay impériyisi parchilinishi lazim” dégen bash témida, lyaw yiwuning gérmaniye prézidénti ga'uk bilen chüshken süriti bilen qoshulup axbarat wasitiliride tarqitildi. U nutqida xitayning uzun tarixini waraqlap, xitay hökümranlar tebiqisining elmisaqtin yürgüzüp kelgen qirghinchiliq jinayetlirini birmu-bir otturigha qoyup, taki maw zédung, ding shawping dewrigiche we bügünki kompartiyining mustebit hökümranliq siyasitigiche sökti.
Lyaw yiwu sözide, xitay tarixining pütünley qanliq qirghinchiliqqa tolghan tarix ikenlikini, tarixta ötken padishahlarning bölünüp ketken xitay dölitini birlikke keltürüsh sho'ari astida milyonlap ademni öltürgenliki, bolupmu oqumushluq kishilerni, alimlarni térk kömüp kelgenlikini bayan qilip mundaq deydu, maw zédung adem öltürüshte chin shixu'ang bilen besliship, chin shixu'ang aran 460 alimning kallisini késiptu, biz bolsaq qanche onminglighan eksil inqilabchini basturduq, bizning yoqatqinimiz chin shixu'angdin qanche hesse köp" dégenlikini qeyt qilidu. U yene 1959-yilidin 1962-yilighiche bolghan acharchiliq dewride xitayda 40 milyon'gha yéqin ademning ölgenlikini, 1966-yilidin 1976-yilighiche dawam qilghan medeniyet zor inqilabida eksil'inqilabchi qalpiqi bilen 4 milyon'gha yéqin ademning ölgenlikini, emdi bu adem öltürüshni 1989-yilidiki tyen'enmin weqesige oxshash weqeler bilen bügünki kommunist rehberler dawamlashturuwatqanliqini tekitleydu.
Lyaw yiwu axirida “Chong qirghinchiliq” namliq bir shé'irni oqup, bu meshhur nutqini xitay impériyisige halaket tilep mundaq axirlashturidu:
Bu kishilik tebi'etni öltüridighan qan renglik impériye, bu yer sharining apet menbesi, bu cheksiz zoriyiwatqan exletxana parchilinishi lazim.
Balilar bextsizlerche ölüp ketmesliki üchün, bu impériye parchilinishi lazim.
Anilar baliliridin ayrilip bextsizlikke qalmasliqi üchün, bu impériye parchilinishi lazim.
Junggoning her yéridiki xelq öz makanliridin ayrilip sersan bolmasliqi, dunyagha yük bolmasliqi üchün, bu impériye parchilinishi lazim.
Eslini tépishqa, kélechekte ejdadlirining qebrigahlirini qoghdaydighan'gha adem qélishi üchün bu impériye parchilinishi lazim.
Pütün insaniyetning tinchliqi we xatirjemliki üchün, bu impériye parchilinishi lazim.