'Хитайниң иқтсад модели америкиға үлгә болалмайду'

Аптор хитай иқтисадиниң йүксилиши Вә униңға әгишип һиндистан иқтисадиниңму йүксилиши билән у йәрләрдә яшайдиған хәлқниң турмуш сәвийисиниңму юқири көтүрүлидиғанлиқини билдүрүп: "бу бир җәһәттин алғанда яхши бир әһвал" дәйду. Әмма у, "хитайниң қайта тирилишидин хата дәрс чиқармаслиқимиз керәк," дәп әскәртиду.

Аптор дуняви иқтисадий кризис йүз бәргәндә бәзи иқтисадшунаслар вә сиясәтчиләрниң хитайдикигә охшаш дөләт контроллуқидики капитализимға қизиққанлиқини, хитайдикидәк иқтсадий моделни йолға қойғанда иқтисадни қайта раваҗландурғили болидиғанлиқиға ишинишкә башлиғанлиқини, әмәлийәттә буниң пүтүнләй хата бир көз қараш икәнликини билдүриду.

У хитайға охшаш дөләт контроллуқидики капитализмниң йеза игиликни асас қилған кәмбәғәл дөләтләрни санаәтләшкән дөләт һалитигә әкилиш үчүн карға келидиғанлиқини, буниң 1930 - 40 вә 50 -йилларда совет иттипақидиму йолға қоюлғанлиқини баян қилиду вә мундақ дәйду:

-- Хитай иқтисадиниң һазирқи йүксилиши әмәлийәттә дәриҗидин ташқири намрат болған йеза игиликини санаәтләштүрүштинла ибарәт болди. Һәтта бүгүнгичә хитайниң киши бешиға тоғра келидиған йиллиқ ишләпчиқириш қиммити албанийә вә әл салвадор қатарлиқ дөләтләр билән охшаш дәриҗидә. Биз хитайниң бундин кейин юқири технологийә вә пул муамилә саһәсидики йиңилиқларда башқа дөләтләр билән риқабәт қилалайдиған - қилалмайдиғанлиқини техи көрмидуқ.

Аптор мақалисиниң давамида, 1980 - йилларда җәнубий корийә охшаш мәзгилни баштин кәчүргәндә униң өзини демократийәләштүрүшкә, әркин капитализмни қобул қилишқа мәҗбур болғанлиқини билдүриду вә мундақ баян қилиду: хитай бай болғансери дөләт контроллуқидики капитализм тәврәшкә башлиши мумкин. Чүнки, хитай өз хәлқигә һәқиқий пуқралиқ һоқуқлирини бәрмәй туруп уларни истималчи қилалмайду. Хитай кейинки он йилда дөләт ичи иқтисадини юқири көтүрүшкә мәҗбур болиду. Бу дегәнлик, хитай хәлқи техиму көп истимал қилиш күчигә еришиду дегәнлик. Йәни хитай хәлқи бейиғансери, улар техиму көп сиясий һоқуқ тәләп қилиду.

Аптор керистия фриләнд дөләт контроллуқидики капитализмниң үстидики йәнә бир беисим "йеңилиқлар" дәп көрситиду. У, америкиниң һечқандақ бир дөләт тәң келәлмәйдиған бир артуқчилиқи бар, у болсиму хәлқ тәләп қиливатқан йеңилиқларни қобул қилишқа кәлгәндә америкиниң алдиға өтидиған дөләт йоқ, дәп көрситиду вә америкиниң әппел (Apple), гогул вә фейсбукқа охшаш технологийидә инқилаб характерлик йеңилиқ яратқан ширкәтлири пәқәт әркин җәмийәттила мәвҗут болуп туралайду, дәп әскәртиду.

Аптор мәркәзчилик, диктатор түзүмниң йеңи технологийиниң тәрәққи қилишиға нисбәтән бир тәһдитлиқини көрситип беришкә хитайниң яхши бир мисал болалайдиғанлиқини, диктатор дөләтләрниң технологийә вә йеңилиқлар үчүн бир тосалғу икәнликини билдүриду.

Аптор керистия фриләнд мақалисиниң ахирида, америка һөкүмити вә хәлқиниң хитай иқтисадиниң бу хил шәкилдә йүксилишкә қарап турмаслиқи керәкликини билдүриду. У, "хитайниң бундақ шәкилдә йүксилиши америкиға һечқандақ тәсир көрсәтмәйду дегәндиму, һеч болмиғанда америкиға охшаш бирдин - бир қудрәтлик дөләтниң раһитигә көнүп қалған америка ширкәтлири, америка сиясәтчилири вә америка хәлқи әмди көп қутуплуқ дуняда яшашқа мәҗбур болуп қалиду," дәп баян қилиду.

У мақалисиниң ахирида, хитайдики түзүмгә һәйран болғучиларниң хата көз қарашта икәнликини, әркин базар вә әркин бир җәмийәт гәрчә қаримаққа қалаймиқан вә үнүмсиздәк көрүнсиму, әмма һазирғичә әң яхши иқтисадий моделниң йәнила демократик капитализм икәнликини әскәртиду.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.