Хитай муавин рәиси ши җинпиңниң түркийә зиярити һәққидики мулаһизиләр

Хитай муавин рәиси ши җинпиң түркийидики рәсмий зияритини башлиди. Униң бу қетимлиқ чәтәл сәпиридики бекәтлириниң бириниң түркийә болуши униң түркийә билән болған мунасивәткә әһмийәт бәргәнликиниң ипадиси дәп қаралмақта.
Мухбиримиз ирадә
2012.02.21
shi-jinping-Abdullah-Gul-305.jpg Хитай муавин рәиси ши җинпиң түркийә җумһур рәиси абдуллаһ гүл билән учрашти. 2012-Йили 21-феврал, түркийә.
AFP

Хитай муавин дөләт рәиси ши җинпиң түркийидики рәсмий зияритини башлиди. У зияритиниң биринчи бекитидә түркийә җумһур рәиси абдуллаһ гүл билән учрашқан. Ши җинпиң түркийә зиярити һәққидә бәргән баянатида икки дөләт мунасивитини күчләндүрүшниң һәр иккила дөләткә мәнпәәт йәткүзидиғанлиқини алаһидә тәкитлигән. У бу зиярити арқилиқ икки дөләт мунасивәтлирини техиму чоңқурлаштурушни, икки дөләт арисидики достанә мунасивәтни вә өз-ара мәнпәәт йәткүзүш асас қилинған мунасивәтни тәрәққий қилдурушни мәқсәт қилидиғанлиқини ейтқан.

Ши җинпиң шу күни ахшам саәтлиридә йәнә мәхсус айропилан билән истанбулға йетип берип, түркийә баш министири рәҗәп таййип әрдоған билән учрашқан. Хәвәрләрдин қариғанда, икки тәрәпниң учришиши бир йерим саәт әтрапида давам қилған. Учришишниң тәпсилатиға даир мәлуматлар ашкариланмиған болсиму, әмма түркийә баш министирлиқидин берилгән учурда, икки тәрәпниң иқтисадий мәсилиләр, сүрийә мәсилиси вә иранниң ядро мәсилисигә охшаш район характерлик мәсилиләрдә сөһбәт қилғанлиқи вә шундақла ши җинпиңниң түркийә баш министири рәҗәп таййип әрдоғанни хитайға тәклип қилғанлиқи, әрдоғанниңму тәклипни қобул қилип, кейинки айларда хитайға зиярәткә беришқа мақул болғанлиқи хәвәр қилинди.

Ши җинпиң бу йил 10-айда хитайниң дөләт рәисликини өткүзүвалидиғанлиқи ениқ дәп қариливатқан болуп, униң бу қетимлиқ түркийә зияритини у 2008-йилидин буян елип бериватқан дипломатик мәшиқ вә райондики муһим дөләтләрниң рәһбәрлири билән тонушуш сәпириниң бир қисми дәп қарашқа вә шуниң билән бирликтә оттура шәрқтә муһим тәсир күчкә игә болған түркийә билән сүрийә кризисида пикир алмаштурушни мәқсәт қилған дәп қарашқа болидикән. Түркийә-хитай мунасивәтлири мутәхәссиси әркин әкрәм әпәнди ши җинпиңниң түркийини зиярәт бекәтлириниң бири қилишидики сәвәбләрниң бириниң түркийиниң райондики иқтисадий вә сиясий күчиниң ешип бериши билән мунасивәтлик икәнликини билдүрди.

Хитай муавин рәис ши җинпиң түркийидә қилған сөзидә г-20 тәшкилати вә нато әзаси болған түркийиниң районда муһим әһмийәткә игә бир дөләтликини алаһидә тәкитләп, түркийиниң истратегийилик әһмийитиниң интайин чоңлуқини, икки дөләтниң нурғун саһәләрдә һәмкарлишиш шараитиға игә икәнликини тәкитлигән. Әркин әкрәм әпәнди хитайниң йеқинқи йилларда түркийә билән болған дипломатийилик мунасивәтләрни күчәйтишкә алаһидә әһмийәт берип кетишиниң униң явро-асия җуғрапийисигә қаратқан сиясити вә әлвәттә уйғур мәсилиси билән мунасивәтликликини билдүрди.

Ши җинпиң түркийидики зияритини рәсмий башлаштин илгири түркийидики муһим гезитләрдин бири болған “сабаһ” гезитиниң зияритини қобул қилғанда сабаһ гезитиниң мухбириниң уйғур елиниң һазирқи вәзийити һәққидә мәлумат беришни тәләп қилип сориға соалиға җаваб берип мундақ дегән:

Явру‏-асия қитәсиниң киндикигә җайлашқан шинҗаң, дөлитимиздики нурғун етник гуруппилар бирликтә яшайдиған район. явру‏-асия қитәсидики муһим бир қатнаш түгүни болған бу район дөлитимизниң сиртқа ечилишидики муһим истратегийилик әһмийәткә игә район. Һөкүмитимиз, уйғур хәлқи билән бирликтә йәнә шинҗаңдики башқа етник гуруппиларниң һәммисиниң турмуш сәвийисини юқири көтүрүш үчүн зор тиришчанлиқ көрсәтмәктә.

Ши җинпиң йәнә хитай һөкүмитиниң уйғур елиниң иқтисадини юқири көтүрүш үчүн районға нурғун мәбләғ салғанлиқини тилға алғандин кейин, түркийилик карханичиларни уйғур райониға көпләп мәбләғ селишқа чақирған.

2009-Йили үрүмчи вәқәси йүз бәргәндә вәқәгә әң қаттиқ инкас қайтурған дөләт түркийә болған иди. Әйни чағда түркийә баш министири рәҗәп таййип әрдоған хитай һөкүмитини уйғурлар үстидин “қирғинчилиқ” елип бериш билән әйиблигәндин кейин, хитай даирилири арқа-арқилап түркийигә һәйәт әвәтип мәсилә һәққидә чүшәндүрүш бәргән иди. Бу қетим ши җинпиңниң түркийә зияритидиму қайта-қайтилап икки дөләт мунасивитини тәрәққий қилдурушни тәкитлиши әлвәттә әгәр түркийә-хитай мунасивәтлири һәқиқәтән арзу қилинған сәвийидә күчләнгән тәқдирдә, бу уйғурларниң вәзийитигә қандақ бир тәсир көрситиду, дәйдиған бир соал пәйда қилмай қалмайду, әлвәттә. Әркин әкрәм әпәнди икки дөләт мунасивәтлиригә түркийә җәһәттин қариғанда, түркийиниң хитай билән болған мунасивәттә көп мәнпәәткә еришмигәнликини, ши җинпиңниң зияритиниңму икки дөләт мунасивитидә чоң өзгириш һасил қилалмайдиғанлиқини билдүрди. Җүмлидин, икки дөләтниң уйғур мәсилисигә болған көз қаришиму охшимиғанлиқтин буниңдинму зор өзгиришниң барлиққа кәлмәйдиғанлиқини билдүрди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.