Xitay mu'awin re'isi shi jinpingning türkiye ziyariti heqqidiki mulahiziler

Xitay mu'awin dölet re'isi shi jinping türkiyidiki resmiy ziyaritini bashlidi. U ziyaritining birinchi békitide türkiye jumhur re'isi abdullah gül bilen uchrashqan. Shi jinping türkiye ziyariti heqqide bergen bayanatida ikki dölet munasiwitini küchlendürüshning her ikkila döletke menpe'et yetküzidighanliqini alahide tekitligen. U bu ziyariti arqiliq ikki dölet munasiwetlirini téximu chongqurlashturushni, ikki dölet arisidiki dostane munasiwetni we öz-ara menpe'et yetküzüsh asas qilin'ghan munasiwetni tereqqiy qildurushni meqset qilidighanliqini éytqan.

Shi jinping shu küni axsham sa'etliride yene mexsus ayropilan bilen istanbulgha yétip bérip, türkiye bash ministiri rejep tayyip erdoghan bilen uchrashqan. Xewerlerdin qarighanda, ikki terepning uchrishishi bir yérim sa'et etrapida dawam qilghan. Uchrishishning tepsilatigha da'ir melumatlar ashkarilanmighan bolsimu, emma türkiye bash ministirliqidin bérilgen uchurda, ikki terepning iqtisadiy mesililer, süriye mesilisi we iranning yadro mesilisige oxshash rayon xaraktérlik mesililerde söhbet qilghanliqi we shundaqla shi jinpingning türkiye bash ministiri rejep tayyip erdoghanni xitaygha teklip qilghanliqi, erdoghanningmu teklipni qobul qilip, kéyinki aylarda xitaygha ziyaretke bérishqa maqul bolghanliqi xewer qilindi.

Shi jinping bu yil 10-ayda xitayning dölet re'islikini ötküzüwalidighanliqi éniq dep qariliwatqan bolup, uning bu qétimliq türkiye ziyaritini u 2008-yilidin buyan élip bériwatqan diplomatik meshiq we rayondiki muhim döletlerning rehberliri bilen tonushush sepirining bir qismi dep qarashqa we shuning bilen birlikte ottura sherqte muhim tesir küchke ige bolghan türkiye bilen süriye krizisida pikir almashturushni meqset qilghan dep qarashqa bolidiken. Türkiye-xitay munasiwetliri mutexessisi erkin ekrem ependi shi jinpingning türkiyini ziyaret béketlirining biri qilishidiki seweblerning birining türkiyining rayondiki iqtisadiy we siyasiy küchining éship bérishi bilen munasiwetlik ikenlikini bildürdi.

Xitay mu'awin re'is shi jinping türkiyide qilghan sözide g-20 teshkilati we nato ezasi bolghan türkiyining rayonda muhim ehmiyetke ige bir döletlikini alahide tekitlep, türkiyining istratégiyilik ehmiyitining intayin chongluqini, ikki döletning nurghun sahelerde hemkarlishish shara'itigha ige ikenlikini tekitligen. Erkin ekrem ependi xitayning yéqinqi yillarda türkiye bilen bolghan diplomatiyilik munasiwetlerni kücheytishke alahide ehmiyet bérip kétishining uning yawro-asiya jughrapiyisige qaratqan siyasiti we elwette Uyghur mesilisi bilen munasiwetliklikini bildürdi.

Shi jinping türkiyidiki ziyaritini resmiy bashlashtin ilgiri türkiyidiki muhim gézitlerdin biri bolghan “Sabah” gézitining ziyaritini qobul qilghanda sabah gézitining muxbirining Uyghur élining hazirqi weziyiti heqqide melumat bérishni telep qilip sorigha so'aligha jawab bérip mundaq dégen:

Yawru‏-asiya qit'esining kindikige jaylashqan shinjang, dölitimizdiki nurghun étnik guruppilar birlikte yashaydighan rayon. Yawru‏-asiya qit'esidiki muhim bir qatnash tügüni bolghan bu rayon dölitimizning sirtqa échilishidiki muhim istratégiyilik ehmiyetke ige rayon. Hökümitimiz, Uyghur xelqi bilen birlikte yene shinjangdiki bashqa étnik guruppilarning hemmisining turmush sewiyisini yuqiri kötürüsh üchün zor tirishchanliq körsetmekte.

Shi jinping yene xitay hökümitining Uyghur élining iqtisadini yuqiri kötürüsh üchün rayon'gha nurghun meblegh salghanliqini tilgha alghandin kéyin, türkiyilik karxanichilarni Uyghur rayonigha köplep meblegh sélishqa chaqirghan.

2009-Yili ürümchi weqesi yüz bergende weqege eng qattiq inkas qayturghan dölet türkiye bolghan idi. Eyni chaghda türkiye bash ministiri rejep tayyip erdoghan xitay hökümitini Uyghurlar üstidin “Qirghinchiliq” élip bérish bilen eyibligendin kéyin, xitay da'iriliri arqa-arqilap türkiyige hey'et ewetip mesile heqqide chüshendürüsh bergen idi. Bu qétim shi jinpingning türkiye ziyaritidimu qayta-qaytilap ikki dölet munasiwitini tereqqiy qildurushni tekitlishi elwette eger türkiye-xitay munasiwetliri heqiqeten arzu qilin'ghan sewiyide küchlen'gen teqdirde, bu Uyghurlarning weziyitige qandaq bir tesir körsitidu, deydighan bir so'al peyda qilmay qalmaydu, elwette. Erkin ekrem ependi ikki dölet munasiwetlirige türkiye jehettin qarighanda, türkiyining xitay bilen bolghan munasiwette köp menpe'etke érishmigenlikini, shi jinpingning ziyaritiningmu ikki dölet munasiwitide chong özgirish hasil qilalmaydighanliqini bildürdi. Jümlidin, ikki döletning Uyghur mesilisige bolghan köz qarishimu oxshimighanliqtin buningdinmu zor özgirishning barliqqa kelmeydighanliqini bildürdi.