10-Ayning 1-küni Uyghurlar üchün qosh bayrammu yaki matem künimu?

Bügünki künde xitay hökümiti xitay xelq jumhuriyiti qurulghanliqining 66-yilliqini, atalmish shinjang Uyghur aptonom rayoni qurulghanliqining 60-yilliqini tebriklesh üchün zor teyyarliq xizmetliri élip barmaqta. Xitay kommunist partiyesi 1-öktebir künini Uyghurlar üchün qosh bayram dep élan qilghan. Bu munasiwet bilen xitay hökümiti “Shinjangdiki her millet xelqining barawerlik asasida ittipaqliship ortaq tereqqiy qilishining pakitliri toghrisida” mawzuluq aq tashliq kitab élan qildi. 1-Öktebir küni Uyghurlar üchün élip éytqanda rastinila qosh bayrammu? atalmish Uyghur aptonomiye tüzümi 60 yil jeryanida Uyghurlargha némilerni élip keldi? bu heqte köz qarishini élish üchün aptonomiye tüzümi toghrisida tetqiqat élip bériwatqan zhurnalist, obzorchi perhat muhemmed ependi bilen söhbet élip barduq.

U, 1-öktebir küni xitay dégendek qosh bayram küni emes, matem küni ikenlikini bayan qilip mundaq dédi:
-Sherqiy türkistandiki yüksek derijidiki mustebit, fashistik tüsini alghan bir dölet térrori qaplighan Uyghur xelqining insan heq we hoquqliri tarixta misli körülüp baqmighan derijide éghir depsendichilikke uchrawatqan, qanliq köz yéshi, Uyghur xelqining dat-peryatliri pütün zéminni lerzige salghan, pütün Uyghur xelqi xitay döliti teripidin düshmen millet dep qarilip, xitay boyiche xitay saqchilirining we bezi xitaylarning éghir bozek qilishigha, tutqun qilishigha, kemsitishige uchrawatqan bügünki künde, xitay hökümiti héch ar nomus qilmastin, iza tartmastin sherqiy türkistan ishghal qilin'ghanliqining 66-yilliqini, Uyghur aptonomiye qurulghanliqini 60-yilliqini qutlimaqta. Ular bu künni Uyghurlar üchün qosh bayram dep élan qilip, Uyghurlargha élip bériwatqan zulum siyasitini yoshurushqa tirishmaqta. Hemmimizge melum bolghinidek, bu kün Uyghur xelqi üchün qosh bayram emes, eksiche qosh musibet we qosh matem künidur. 1-Öktebir küni Uyghurlar üchün yéngi bir mustemlikining bashlan'ghan küni. 1-Öktebir Uyghurlarning özige özi xoja bolush heq-hoquqi mejburiy halda tartiwélin'ghan kün. 1-Öktebir Uyghurlargha ismi bar, jismi yoq atalmish aptonomiye tüzümi zorlap téngilghan bir kün. 66-Yildin béri Uyghur xelqi xitayning bu mustemlikisige qarshi küresh qilip keldi.

Perhat muhemmed ependi xitayning 60 yil burun Uyghurlargha zorlap tangghan aptonomiye tüzümini héch bir zaman qobul qilmighanliqini bayan qilip mundaq dédi:
-Uyghur xelqi zorla téngilghan bu atalmish aptonomiyini qobul qilghini yoq. Uyghurlar buni putigha sélin'ghan kishen dep qaraydu. Chünki hazir atalmish aptonomiye bu zéminning heqiqiy xojayinliri üchün üsti ochuq türmige aylandi. Shunga xitayning bu rayondiki kishiler teng barawer, ittipaqliq ichide tereqqiy qilip güllendi déyishi Uyghurlar üchün bir haqaret, birleshken döletler teshkilatining aptonomiye prinsiplirigha we insan heqliri xitabnamisining rohigha qilghan éghir haqaret. Eslide Uyghurlar bundaq bir aptonomiyini telep qilmighan idi. Uyghurlar özige özi xoja bolushni telep qilghan idi. Epsuski xitay bundin 60 yil burun 1-öktebir 1955-yilida qoral küchi bilen atalmish aptonomiyini Uyghur xelqige tangdi.

Perhat muhemmed ependi xitayning aq tashliq kitabining Uyghurlar arisidila emes, xelq'aradimu mesxirige uchrighanliqini bayan qilip mundaq dédi:
-Xitay hökümiti 9-ayning 24-küni sherqiy türkistan mesiliside bir aq tashliq kitab élan qildi. “Shinjangdiki her millet xelqi barawerlik asasida ittipaqliship ortaq tereqqiy qilishining pakitliri toghrisida” mawzuluq aq tashliq kitab xelq'ara insan heqliri teshkilatlirining qattiq tenqidige hetta mazaq qilishigha uchridi. Kitabida mustemlike qilghuchi xitay bilen mustemlikige uchrighuchi Uyghurlarning teng barawer yashawatqanliqini bazargha saldi. Emma sherqiy türkistanning hazirqi weziyiti dunya jama'etchilikige ayan bolghachqa dunya metbu'atlirida tenqidke uchridi, hetta bu aq tashliq kitab mazaq qilindi. Xitay 2003-yili 5-ayda tunji qétim Uyghurlar toghrisida aq tashliq kitab élan qilghan idi. 2009-Yili sherqiy türkistanning tereqqiyati toghrisida ikkinchi aq tashliq kitabni élan qildi. 2014-Yili shinjang ishlepchiqirish qurulush armiyisining tarixi we tereqqiyati toghrisida aq tashliq kitab élan qildi. Buni qoshsaq xitay hazirghiche 4 aq tashliq kitab chiqardi. Hemmiside atalmish shinjang Uyghur aptonom rayonining xitay kompartiyesining rehberlikide uchqandek tereqqiy qiliwatqanliqini teshwiq qilishqa tirishiwatidu.

Perhat muhemmet ependi 60 yildin béri xitayning köchmen siyasiti tüpeylidin sherqiy türkistanning xitaylishish qedimining tézleshkenlikini, 50 qétimgha yéqin atom siniqi élip barghanliqini, pilanliq tughut siyasiti, Uyghur yashlarni xitay ölkilirige yötkesh siyasitige oxshash, her xil bahaniler bilen tutqun qilishi qatarliqlar netijiside sherqiy türkistandiki Uyghur nopusini azaytqanliqini bayan qildi. Perhat muhemmed ependi xitayning 60 yildin béri izchil halda iqtisadiy talan-taraj élip bériwatqanliqini, bügünki künde sherqiy türkistanda Uyghurlarning yashishigha imkan qoymighanliqini bayan qildi.